خلاصه مباحث دوره اسلامی کارشناسی ارشد باستان شناسی
1- منطبق بر سرفصل های جدید مصوب آزمون های سراسری ، آزاد و استخدامی
2- دارای پاسخنامه کملا تشریحی به صورت هدفمند و جامع
3-نویسنده:گروه مولفین پردازش
ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم ميلادى بنياد بسيارى از كشورهاى كهن و متمدن آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت نفوذ آن در تركستان غربى و پنجاب از يك طرف و اسپانيا از طرف ديگر گسترش يافت. به اين ترتيب با پيدايش تغييرات اساسى در سرزمين‌هاى مذكور، هنر و تمدن كهن آسيا، شمال آفريقا و حتى بخشى از اروپا دگرگون شد و شالوده هنرهاى اسلامى كه تركيبى از هنر ساسانيان و حكومت بيزانس بود شكل گرفت.
هنر اسلامى داراى گسترده‌ترين پراكندگى جغرافيايى و درازترين عمر و پيشينه تاريخى است و متنوع‌ترين و سرشارترين هنرهاى عالم به شمار مى‌آيد كه با اين وجود، وحدت و يكپارچگى‌اش، ويژگى خاصى به آن بخشيده است. در دنياى اسلام شمار كسانى كه به گونه‌اى با هنر اسلامى ارتباط دارند، چندان زياد نيست. كسانى كه اين هنر را بررسى، مكتب‌ها و روش‌هاى آن را تحليل مى‌كنند، اصول ويژگى‌هاى آن را در مى‌يابند و زيبايى آن را درك مى‌كنند.
از موارد مادى كه در تعاليم دينى مورد تأكيد قرار گرفته است، مى‌توان به ساخت دژها، رباط‌ها، مدرسه‌ها، مساجد و ... اشاره كرد كه اينها همه از جنبه معمارى، مهندسى و هنر معمارانشان، شايستگى گفتگو و بررسى دارند، خط عربى به لحاظ شيوه‌ها، انواع و تزئيناتى كه خطاطان مسلمان در آن به كار بسته‌اند، خود به تنهايى درياى گسترده‌اى از هنر است. تزئينات برگرفته از گياهان و اشكال هندسى كه در دست هنرمندان مسلمان صورتى تجريدى يافته‌اند، دنياى دينى و غير دينى مسلمانان را آكنده است، اين تزئينات در مسجدها، كاخ‌ها، آرامگاه‌ها، گرمابه‌ها، جايگاه‌هاى عمومى، بازارها، خانه‌ها، دژها و نسخه‌هاى كتب خطى به كار رفته‌اند تا جايى كه حتى نسخه‌هاى قرآنى با نقاشى‌هاى زيبا و شگفت‌انگيز از اين نوع تزيين شده‌اند. در تاريخ هنر اسلامى، اين شيوه تزيينى و آرايش تا بدانجا پيشرفت كرد كه تبديل به سبكى از نقاشى اسلامى گرديد كه معروف به آرابسك يا هنرهاى تزيينى عربى است.
نقاشى‌هاى ظريف، لطيف و دقيقى كه با رنگ‌هاى شفاف و زيباى خود، نسخه‌هاى خطى را انباشته‌اند، مينياتور ناميده مى‌شوند. اين مينياتورها يا براى توضيح و تفسير متون علمى مانند پزشكى، شيمى و مكانيك به‌كار رفته‌اند و يا با نقاشى‌هاى تمثيلى و تخيلى خود در كتب ادبى همانند مقامات حريرى، كليله و دمنه و... مورد استفاده قرار گرفته‌اند. استفاده از تصاوير موجودات زنده در جايگاه‌هاى غيردينى از همان دوره اول تاريخ اسلام ديده مى‌شود. شاهد اين ادعا آثار برجاى مانده از كاخ‌ها و گرمابه‌هاى خلفاى بنى‌اميه در سوريه و اردن است.
هنر اسلامى آنچنان هنرى نيست كه ضرورتآ از اسلام سخت بگويد و به موعظه و ارشاد بپردازد، بلكه هنرى است كه چهره هستى را از ديد اسلام ترسيم مى‌كند. هنر اسلامى، تعبيرى زيبا از هستى، زندگى و انسان و تصور اسلام نسبت به اين موارد است.
مجموعه حاضر با عنوان خلاصه مبحث دروس كارشناسى ارشد باستان‌شناسى دوره اسلامى بررسى و نگاهى اجمالى به منابعى است كه براى دانشجويان و علاقمندان شركت در آزمون كارشناسى ارشد باستان‌شناسى تدوين و گردآورى شده است. هر چند با تلاش و كوشش بسيار سعى در بى‌نقص بودن آن گرديده، با احتمال به اين امر از خوانندگان و علاقمندان كتاب حاضر درخواست مى‌شود كه براى كامل‌تر نمودن اطلاعات خود به منابع استفاده شده در مجموعه مذكور رجوع نمايند. اين مجموعه توسط دو تن از دانش‌آموختگان باستان‌شناسى مقطع كارشناسى ارشد دانشگاه آزاد اسلامى واحد ابهر جمع‌آورى و تدوين گرديده است.
فهرست مطالب
فصل اول: معمارى اسلامى
سبك‌شناسى معمارى ايرانى 7
سبك‌هاى معمارى 7
سبك پارسى 7
سبك پارتى 8
سبك خراسانى 8
سبك رازى 9
سبك آذرى 9
سبك اصفهانى 10
مجموعه فضاهاى معمارى اسلامى 11
مسجد 11
آرامگاه (مقابر) 12
مدرسه 12
حسينيه، تكيه، مصلى 13
قلعه 14
پل 14
آب انبار 15
بازار 16
كاروانسرا 16
حمام 18
كاخ 18
عناصر تشكيل‌دهنده معمارى 18
هنر و معمارى ايران در دوره اسلامى 20
معمارى ايران از سال 132 تا 429 هجرى قمرى(صدر اسلام تا سلجوقيان) 20
مسجد جامع فهرج 20
تاريخانه دامغان 20
آرامگاه امير اسماعيل سامانى (بخارا) 20
مسجد جامع نائين 20
مسجد جامع تبريز 21
مسجد جامع شيراز 21
گنبد قابوس 21
پل ـ بند امير شيراز 21
رباط ماهى يا چاهه سرخس 21
مسجد جامع اصفهان 22
مسجد جامع اردستان 23
مسجد جامع برسيان 23
مسجد جامع بروجرد 23
مسجد جامع اردبيل 23
رباط يا كاروانسراى شرف (جاده خراسان) 23
برج‌هاى خرقان قزوين 24
مسجد زوزن 25
مسجد فرومد يا فريومد 25
مسجد گناباد 25
رصدخانه مراغه 26
كاخ تابستانى آباقاخان (تحت سليمان) 26
شنب غازان (غازانيه) 26
گنبد سلطانيه 26
مسجد جامع اشترجان 27
مسجد جامع ورامين 27
مسجد جامع يزد 28
مسجد عليشاه يا ارگ عليشاه تبريز 28
ربع رشيدى 29
مدرسه امامى (اماميه) اصفهان 29
مسجد كبود تبريز 30
مسجد جامع كاشان يا مسجد سنگ 30
مسجد امير چخماق يزد 30
مسجد گوهرشاد مشهد 31
مدرسه دو در مشهد 31
مدرسه غياثيه خرگرد 31
امامزاده صالح سارى 31
معمارى ايران از 907ـ1342 هجرى (صفويان تا قاجار) 32
مسجد جامع ساوه 32
مسجد على اصفهان 32
مسجد حكيم اصفهان 33
مسجد امام (شاه) اصفهان 33
مسجد شيخ لطف‌الله 34
مدرسه چهارباغ اصفهان 35
مدرسه خان شيراز 36
مدرسه عباسقلى خان مشهد 36
مدرسه نواب مشهد 36
مدرسه عليا فردوس 36
مدرسه كاسه‌گران اصفهان 36
پل الله‌ورديخان (سى و سه پل) اصفهان 37
پل خواجوى اصفهان 37
پل بيستون كرمانشاه 37
پل مارن يا ماربين اصفهان 37
بناى هارون ولايت اصفهان 37
گنبد سبز مشهد 38
خواجه ربيع مشهد 38
كاروانسراى ديرگچين 38
كاروانسراى مهيار اصفهان 38
رباط زين‌الدين 39
كاروانسراى ده بيد 39
كاروانسراى خان خره 39
كاروانسراى شبلى 39
كاروانسراى شيخ عليخان اصفهان 40
كاروانسراى بيستون 40
كاروانسراى مادرشاه اصفهان 40
كاروانسراى امين‌آباد اصفهان 40
كاخ چهل ستون قزوين 40
كاخ چهل ستون اصفهان 41
كاخ عالى قاپو اصفهان 41
كاخ هشت بهشت اصفهان 42
كاخ صفى‌آباد بهشهر 42
بقعه شيخ صفى‌الدين اردبيلى 42
كاخ خورشيد كلات 43
مسجد كبود گنبد (كلات) 43
مسجد وكيل كرمان 43
مسجد و مدرسه آقابزرگ كاشان 44
مسجد نبى قزوين 44
بناهاى مجموعه‌اى در معمارى اسلامى ايران (مذهبى و غيرمذهبى) 44
مجموعه بناى حضرت معصومه (س) قم 44
مجموعه حضرت عبدالعظيم رى 45
مجموعه حرم حضرت امام رضا (ع) مشهد 45
مجموعه سنگ بست مشهد 46
زيارتگاه شاه نعمت‌الله ولى ماهان 46
مجموعه بناهاى مذهبى نطنز 46
امامزاده شازده حسين قزوين 47
مجموعه بناهاى مذهبى بسطام 47
مجموعه بناهاى تربت جام 47
مجموعه فين كاشان 48
مجموعه مشهد اردهال كاشان 48
بقعه محمد هلال كاشان 48
مجموعه گنجعليخان كرمان 49
مجموعه وكيل شيراز 49
كاخ گلستان تهران 49
معمارى سرزمين‌هاى اسلامى (خارج از ايران) 50
امويان 50
قبة الصخره 50
مسجد جامع دمشق 52
قصر الحير شرقى 52
قصر خربة المفجر 53
قصر عمره 53
قصر المشتى (مشاطه) 54
هنر بنى‌اميه در اسپانيا 54
مسجد اعظم قرطبه 54
عباسيان 55
شهر بغداد 55
مسجد جامع سامرا 56
مسجد ابودلف 56
كاخ اُخيضر 56
قصر جوسق الخاقانى 57
هنر معمارى عباسيان در مصر و شمال افريقا 57
مسجد ابن طولون (فسطاط) 57
مسجد اعظم قيروان 58
معمارى فاطميان در شمال آفريقا و مصر 58
شهر مهديه 59
مسجد الازهر 59
مسجد الحاكم 60
هنر و معمارى اسلامى حوزه قلمرو غربى 61
اوضاع جغرافيايى تركيه 61
تمدن‌هاى گوناگون آسياى صغير قبل از ورود تركان 61
هنر اسلامى سلاجقه در آناطولى 61
تاريخ سلاجقه روم (470 ه . تا 707 ه .) 62
هنر سلجوقى 63
مشخصات معمارى سلاجقه در آناطولى 63
مقايسه كاشى‌كارى ايران و كاشى‌كارى ابنيه آسياى صغير 64
خصوصيات‌طرح‌هاونقوش‌تزئينى‌دردوره‌سلاجقه روم 64
مساجد در آسياى صغير (آناطولى) 65
برج‌هاى گنبددار مقبره‌اى 65
مدارس سلاجقه در آناطولى 66
كاروانسراها (طرح‌وپلان‌كلى‌كاروانسراهادرآناطولى) 67
تأسيسات آبرسانى در معمارى سلجوقيان 68
دوره عثمانى (680ـ1324 هجرى قمرى) 68
هنر عثمانى 69
معمارى‌عثمانى‌درقرون14، 15م(8و9هجرى‌قمرى) 69
سنان و مكتب او 70
پلان مسجد سليمانيه شامل : 70
خصوصيات تزئينى بناهاى عثمانى 71
سبك باروك و «روكوكو» تركى 71
هنر بيزانس 71
جلدسازى 72
نقاشى 72
نساجى 72
سفالگرى 72
فلزكارى دوره عثمانى 73
هنر فرش‌بافى 73
فصل دوم: هنرهاى اسلامى
سير و تحول خطوط اسلامى 74
پيدايش خط 74
سير تحول خوشنويسى و خوشنويسان معروف ايرانى 75
اقلام سته 78
خطوط ايرانى 81
خط كوفى 82
انواع تزئينات خط كوفى 82
كوفى بنّايى يا معقلى 83
كتاب‌آرايى 84
اهميت كتابت و خوشنويسى 84
مهره ـ مهره‌زنى 85
اصطلاحات تذهيب 85
تزئينات حواشى كاغذها و كتابها 87
انواع تشعير 88
عكاسى 88
حل كارى 88
طلااندازى 88
معرق 89
قطاعى 89
روكش جلد 89
اشكال جلدها 89
هنر جلدسازى (تجليد) 90
سير تحول جلدسازى 90
انواع جلد 91
اهميت تذهيب و تشعير در سده‌هاى مختلف اسلامى 92
نسخه‌هاى خطى موجود 95
فلزكارى 96
اهميت فلز در تحقيقات و كاوش‌هاى باستان‌شناسى 96
متالوژى 97
تاريخ فلز و فلزگرى در ايران 98
فلزكارى عراق، مصر و سوريه در دوره فاطميان، ايوبى‌ها و مماليك 103
ساخت و تزئين اشياء فلزى 105
ريخته‌گرى و قالب‌گيرى 105
قالب‌گيرى 105
كنده‌كارى 105
قلم‌زنى و حكاكى 106
ميناكارى 106
فلزكوبى يا ترصيع‌كارى 106
سياه قلم 106
آب كردن 106
مشبك‌كارى 106
انواع نقوش تزئينى بر روى ظروف و اشياء فلزى دوره اسلامى 107
تاريخ استخراج معادن 108
1ـ قدمت معادن : 108
2ـ تغييرات در فنون استخراج از معادن در ادوار گوناگون تاريخى 108
3ـ باستان‌شناسى معادن 108
4ـ حوزه‌هاى معدنى فلزات مورد استفاده در ايران 109
انواع فلزات مورد استفاده در دوران باستان 109
مراحل تلخيص (خالص كردن) فلزات 113
انواع كوره‌هاى ذوب آهن 113
سوخت كوره‌ها 114
نجوم در رابطه با نقوش تزئينى اشياء فلزى 114
ساعت آفتابى 115
خواص فلزات 116
زيورآلات 116
صحنه‌هاى نوازندگى بر روى آثار فلزين 117
ابزار و آلات فلزى در خدمت علوم 117
پيشگامان علم فلزگرى 117
سكه شناسى 118
سكه‌هاى عرب ساسانى 118
ويژگى‌هاى سكه‌هاى عرب ساسانى 118
ضرابخانه‌هاى سكه‌هاى عرب ساسانى 118
سكه‌هاى امويان 119
سكه‌هاى عباسيان 119
نوشته سكه‌هاى عباسى از 205هجرى به‌بعد شامل : 119
طاهريان 120
صفاريان 120
سامانيان 120
آل بويه 121
غزنويان 121
سلجوقيان 121
ايلخانيان 122
تيموريان 122
صفويان 122
افشاريه 123
زنديه 124
نقاشى 124
مينياتور 124
مكتب‌هاى مينياتور ايرانى 125
مكتب بغداد 125
مكتب مغول (تبريز) 125
مكتب هرات 126
هنر نگارگرى عصر صفويه 126
دوره اول 126
دوره دوم 126
هنر قالى‌بافى 127
هنر قالى‌بافى در دوره صفويه 127
تصاوير : 130
منابع و مأخذ 195
قابل استفاده دانشجویان و داوطلبان آزمون ارشد رشته باستان شناسی
