درس نامه جامع درک و فهم متون عربی

درس نامه جامع درک و فهم متون عربی

دانشنامه  درک   و تحلیل   متون ادبی  کهن  و  معاصر

مبانی زیبایی شناسی کلام در ادبیات عرب

خوانشی نو از شاهکارهای متون دینی: قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه
منطبق بر سرفصل‌های دانشگاهی و استانداردهای نوین جهانی

به نام خداوند جان و خرد

سخنی با پویندگان ژرفای کلام

در پیشگاه هر متن سترگ، دو گونه خواننده حضور دارد: آنکه از سطح واژگان عبور می‌کند و آنکه به روح کلام نفوذ می‌کند. اولی، معنای لغوی را می‌یابد و دومی، نبض حیات، هنر و اندیشه نهفته در تار و پود متن را احساس می‌کند. تمایز میان این دو، در داشتن یک «منهج» و یک «نگرش» است؛ نگرشی که کلمات را نه موجوداتی منفرد، که اجزای یک معماری شکوهمند می‌بیند و منهجی که ابزار کالبدشکافی این معماری را در اختیار او قرار می‌دهد.

کتابی که در دست دارید، حاصل یک دغدغه عمیق و یک آرمان بزرگ است: گذار از دانش اندوخته به بینش کارآمد؛ عبور از دانستن قواعد صرف و نحو به توانایی شگرفِ «چشیدن» زیبایی و درک «منطق» هنری یک متن. این اثر برای شما که در عالی‌ترین سطوح آکادمیک زبان و ادبیات عربی گام برمی‌دارید، نوشته شده است؛ شمایی که دیگر به تعاریف اولیه قانع نیستید و به دنبال ابزاری قدرتمند برای تحلیل مستقل، دقیق و مستدل هستید.

ما در این مسیر چه خواهیم کرد؟

این درس‌نامه، شما را به سفری نظام‌مند دعوت می‌کند که از خشت خام بنای زبان آغاز و به اوج قله‌های بلاغت ختم می‌شود:

1. نخست، کیمیاگری کلمه را می‌آموزیم: در فصل صرف و اشتقاق، به هر واژه نه به عنوان یک اسم، که به مثابه یک کهکشان می‌نگریم. با ریشه‌یابی و تحلیل ساختار آن، شناسنامه‌اش را می‌خوانیم و درک می‌کنیم که چگونه یک ریشه محدود، با قدرتی زاینده، به درخت پرشاخ و برگ واژگان تبدیل می‌شود. در پایان این بخش، شما تنها اوزان را حفظ نکرده‌اید، بلکه به «فلسفه واژه‌سازی» در زبان عربی تسلط یافته‌اید.
2. سپس، هنر مهندسی جمله را کشف می‌کنیم: در فصل نحو، از اِعراب‌گذاری صرف فراتر می‌رویم. می‌آموزیم که هر جابجایی کلمه، هر حذف یا تکرار، یک انتخاب هوشمندانه و یک پیام بلاغی است. جمله اسمیه را نماد «ثبات» و جمله فعلیه را نماد «حدوث» می‌یابیم و با تحلیل اسلوب‌های پیچیده، درک می‌کنیم که چگونه بزرگ‌ترین ادیبان، با چینش هنرمندانه کلمات، مقصود خود را به دقیق‌ترین شکل ممکن مهندسی کرده‌اند.
3. در نهایت، روح زبان را لمس می‌کنیم: در فصل فقه اللغة، به تاریخ و فلسفه زبان سفر می‌کنیم. درمی‌یابیم که هر واژه، حامل یک حافظه تاریخی است و معنای آن در بستر زمان و فرهنگ، چگونه دگرگون شده است. این بخش، به تحلیل‌های شما عمقی می‌بخشد که فراتر از ساختار، به درک زمینه و زمانه متن می‌رسد.

اعتماد شما، سرمایه این اثر است

این کتاب، یک گردآوری صرف نیست؛ بلکه یک «روش‌شناسی» (متدولوژی) است. هر درس با یک هدف مشخص آغاز می‌شود و با آزمونی برای سنجش عمق یادگیری به پایان می‌رسد. تمام تلاش ما بر این بوده است که با ارائه مثال‌های کاربردی از قرآن کریم، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، پیوندی ناگسستنی میان «نظر» و «عمل» برقرار سازیم. این مجموعه به شما اطمینان می‌دهد که پس از به پایان رساندن آن، دیگر هیچ متن فاخری برای شما گشوده‌ناشدنی نخواهد بود. شما ابزار و اعتماد به نفس لازم برای ورود به عمیق‌ترین لایه‌های تحلیل را خواهید داشت.

اینک، این شما و این هم نقشه راهی برای سفری شگفت‌انگیز به جهان بی‌پایان درک و فهم متون ادبی. سفری که در پایان آن، لذت کشف و هیجان فهمیدن، پاداش گام‌های شما خواهد بود.

روش مطالعه و نقشه راه کتاب: چگونه از این اثر بیشترین بهره را ببریم؟

این کتاب نه به عنوان یک مجموعه از قواعد پراکنده، بلکه به مثابه یک سفر علمی نظام‌مند طراحی شده است. برای آنکه این سفر، پربار و راهگشا باشد، پیمودن مسیر آن بر اساس نقشه‌ای دقیق، ضروری است. این نقشه راه به شما کمک می‌کند تا با درک منطق حاکم بر چینش فصول، هر دانشی را در جایگاه صحیح خود فرا گرفته و در نهایت، تمام این ابزارها را به صورتی یکپارچه برای تحلیل هر متنی به کار گیرید.

این مسیر در چهار مرحله اصلی و مکمل طراحی شده است:

مرحله اول: بنیان‌گذاری (تسلط بر اجزای سازنده کلام)

فصول مورد مطالعه:

• فصل اول: صرف و اشتقاق (آناتومی کلمه)
• فصل دوم: نحو (مهندسی جمله)

در این مرحله، شما با مصالح و نقشه ساخت کلام آشنا می‌شوید. هدف اصلی، تسلط کامل بر قواعد حاکم بر ساختار واژه و جمله است. پیش از آنکه بتوانید هنر معماری یک متن را درک کنید، باید آجرها (کلمات) و نحوه چینش آن‌ها (جمله) را به خوبی بشناسید.

توصیه‌های کاربردی:

• مطالعه فعال: به تعاریف بسنده نکنید. برای هر قاعده، مثال‌های کتاب را با دقت تحلیل کرده و سپس خود، مثالی جدید از متون دیگر بیابید.
• استفاده از آزمون‌ها: پس از پایان هر فصل، “آزمون سنجش عمق یادگیری” را به عنوان یک ابزار تشخیصی جدی بگیرید. بازگشت به مباحثی که در آن‌ها چالش داشته‌اید، زیربنای دانش شما را مستحکم می‌کند.
• نگاه ساختاری: همواره به دنبال کشف فلسفه قواعد باشید. بپرسید چرا زبان این ساختار را برگزیده است؟ (مثلاً، چرا باب “انفعال” همواره لازم است؟)

مرحله دوم: ژرف‌اندیشی (درک روح و فلسفه زبان)

فصل مورد مطالعه:

• فصل سوم: فقه اللغة (فلسفه و تاریخ زبان)

پس از تسلط بر ساختار، اکنون زمان آن است که به ناخودآگاه زبان نفوذ کنید. این فصل، شما را با تاریخ، ریشه‌ها و پدیده‌های معناشناختی آشنا می‌کند که به شما قدرت درک عمیق‌تری از انتخاب واژگان و تحولات معنایی می‌بخشد.

توصیه‌های کاربردی:

• ایجاد پیوند: در حین مطالعه این فصل، دائماً میان مباحث آن (مانند حقیقت و مجاز، یا ترادف) و قواعد صرفی و نحوی که پیشتر آموخته‌اید، ارتباط برقرار کنید.
• تفکر انتقادی: دیدگاه‌های مختلف (مانند نظریه توقیفی و اصطلاحی، یا وجود ترادف) را با یکدیگر مقایسه کرده و استدلال‌های هر یک را تحلیل نمایید.

مرحله سوم: کاربست (ورود به کارگاه عملی تحلیل)

فصول مورد مطالعه:

• فصل چهارم: تحلیل متون دینی (کارگاه عملی)
• فصل پنجم: تحلیل ادبی نهج البلاغه و صحیفه سجادیه (کارگاه پیشرفته)

این مرحله، نقطه اوج سفر شماست. در اینجا، تمام دانش نظری سه فصل اول، به ابزاری کاربردی برای کالبدشکافی شاهکارهای متون دینی تبدیل می‌شود. هدف اصلی، یادگیری فرایند گام به گام و چندلایه تحلیل متن است.

توصیه‌های کاربردی:

• تقلید و تمرین: پیش از خواندن تحلیل‌های ارائه شده در کتاب، خود تلاش کنید یک آیه یا عبارت را بر اساس روش‌شناسی آموخته‌شده (تحلیل در سطوح صرفی، نحوی، بلاغی و…) تحلیل کنید. سپس تحلیل خود را با تحلیل کتاب مقایسه نمایید.
• فراتر از کتاب: این روش‌شناسی را بر روی سایر متون ادبی که با آن‌ها سروکار دارید نیز پیاده کنید. مهارت تحلیل، تنها با تمرین مستمر به دست می‌آید.

مرحله چهارم: تخصص و تثبیت (رسیدن به اوج زیبایی‌شناسی)

فصول و بخش‌های مورد مطالعه:

• فصل ششم: علم بدیع (زیبایی‌شناسی کلام)
• بخش‌های ضمیمه: چکیده جامع، فرهنگ واژگان و آزمون نهایی

در مرحله نهایی، شما با ظریف‌ترین و هنرمندانه‌ترین آرایه‌های کلامی در علم بدیع آشنا می‌شوید. پس از آن، “چکیده جامع” به شما کمک می‌کند تا با یک مرور سریع، تمام نقشه دانش را در ذهن خود تثبیت کنید و “آزمون جامع نهایی”، معیاری دقیق برای سنجش تسلط شما بر کل مباحث خواهد بود.

توصیه‌های کاربردی:

• ایجاد فهرست شخصی: در حین مطالعه، از آرایه‌های بدیعی که برایتان جدید یا شگفت‌انگیز است، یک فهرست شخصی همراه با مثال‌های محبوب خود تهیه کنید.
• مرور، کلید تسلط است: “چکیده جامع” را به عنوان یک ابزار مرور سریع و دوره‌ای، همواره در دسترس داشته باشید.

پیمودن این مسیر چهارمرحله‌ای، به شما اطمینان می‌دهد که نه تنها دانش خود را به صورت پایه‌ای و عمیق بنا کرده‌اید، بلکه به مهارتی دست یافته‌اید که شما را از یک “داننده قواعد” به یک “تحلیل‌گر متن” تبدیل می‌کند.

مقدمه: سفری از آناتومی کلمه تا مهندسی کلام

هر متن ادبی فاخر، جهانی است فشرده در کلمات؛ جهانی با معماری شکوهمند که برای ورود به تالارهای آن و درک زیبایی‌هایش، نه یک کلید، که شاه‌کلیدی چندوجهی نیاز است. این شاه‌کلید، دانشی است که از کالبدشکافی یک واژه آغاز می‌شود، به مهندسی یک جمله می‌رسد و در نهایت، به کشف روح و فلسفه حاکم بر زبان ختم می‌گردد. اثر حاضر، که پیش روی شما فرهیختگان، اساتید و دانشجویان دوره دکتری زبان و ادبیات عربی گشوده شده است، همان نقشه جامع برای ساختن این شاه‌کلید و سفری نظام‌مند به ژرفای متون ادبی است.

این درس‌نامه بر این باور بنیادین استوار است که درک حقیقی یک متن، فرایندی مکانیکی و تک‌بعدی نیست، بلکه کاوشی علمی و چندلایه است. از این رو، ساختار این مجموعه با دقتی وسواس‌گونه طراحی شده تا پژوهشگر را گام به گام از ملموس‌ترین سطح زبان به انتزاعی‌ترین لایه‌های آن رهنمون شود.

فصل نخست: صرف و اشتقاق ‌‌(‌‌آناتومی کلمه‌‌)‌‌ سفر ما از کوچک‌ترین واحد سازنده متن، یعنی ‌‌ «‌کلمه‌‌»‌‌ ، آغاز می‌شود. در این فصل، علم صرف نه به عنوان مجموعه‌ای از قواعد خشک، که به مثابه دانش ‌‌ «‌آناتومی کلمه‌‌»‌‌  نگریسته می‌شود. از تعریف، موضوع و غایت این علم بنیادین و مفهوم کلیدی ‌‌ «‌وزن‌‌»‌‌  و ‌‌ «‌موزون‌‌»‌‌  عبور کرده و به قلب تپنده زبان عربی، یعنی ‌‌ «‌اشتقاق‌‌»‌‌  با تمام جلوه‌های شگفت‌انگیزش ‌‌(‌‌صغیر، کبیر و اکبر‌‌)‌‌ و هنر فشرده‌سازی واژگان در ‌‌ «‌نحت‌‌»‌‌  نفوذ می‌کنیم. سپس با کالبدشکافی دقیق ‌‌ «‌فعل‌‌»‌‌  و ‌‌ «‌اسم‌‌»‌‌  و تمام تقسیمات و مشتقات آن‌ها ، ابزارهای لازم برای درک شناسنامه هر واژه را به دست می‌آوریم.

فصل دوم: نحو ‌‌(‌‌مهندسی جمله‌‌)‌‌ پس از شناخت آجرها، نوبت به درک ‌‌ «‌معماری جمله‌‌»‌‌  می‌رسد. این فصل، با تبیین دو مفهوم بنیادین ‌‌ «‌اِعراب و بِناء‌‌»‌‌  آغاز شده و پژوهشگر را با انواع و علائم آن مسلح می‌سازد. سپس با یک رویکرد مهندسی، به تحلیل دقیق عناصر سازنده جمله می‌پردازیم: ابتدا ارکان اصلی و پایه‌ای در مبحث

مرفوعات ‌‌(‌‌فاعل، مبتدا و خبر و…‌‌)‌‌ ، سپس عناصر تکمیلی و توضیحی در مبحث

منصوبات ‌‌(‌‌خانواده مفاعیل، حال، تمییز و…‌‌)‌‌ ، و در نهایت عناصر ربط‌دهنده در مبحث

مجرورات و

توابع. این فصل با بررسی ساختارهای کلان و اسلوب‌های نحوی خاص به پایان می‌رسد و توانایی تحلیل پیچیده‌ترین ترکیبات را به ارمغان می‌آورد.

فصل سوم: فقه اللغة ‌‌(‌‌فلسفه و تاریخ زبان‌‌)‌‌ درک عمیق یک متن، بدون شناخت تاریخ و فلسفه زبان آن ممکن نیست. این فصل، پنجره‌ای به سوی ‌‌ «‌ناخودآگاه زبان‌‌»‌‌  می‌گشاید. از تعریف این دانش و تفاوت آن با زبان‌شناسی نوین آغاز کرده، به خاستگاه زبان عربی و لهجه‌های کهن آن سفر می‌کنیم و تاریخ تدوین علوم عربی را مرور می‌نماییم. سپس با ورود به مباحث معناشناسی ‌‌(‌‌Semantics‌‌)‌‌، پدیده‌هایی چون حقیقت و مجاز ، اشتراک، ترادف و تضاد و تحولات واژگانی را می‌کاویم تا به روش‌شناسی و آسیب‌شناسی دقیق معنایابی از فرهنگ‌های لغت دست یابیم.

فصول پایانی: کارگاه عملی تحلیل متون دانش نظری، آنگاه به بینش تبدیل می‌شود که در میدان عمل به کار گرفته شود. فصول پایانی این کتاب، نقطه اوج و ثمره تمام مباحث پیشین است. در این کارگاه‌های پیشرفته، با ارائه یک روش‌شناسی جامع و چندلایه ، به تحلیل کاربردی شاهکارهای متون دینی یعنی

قرآن کریم ، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه می‌پردازیم. در اینجا می‌آموزیم که چگونه تمام ابزارهای صرفی، نحوی، بلاغی و فقه اللغوی را به صورت یکپارچه برای رمزگشایی از ساختارهای پیچیده اعرابی ، استعارات و کنایات عمیق و شبکه درهم‌تنیده بینامتنی به کار گیریم.

این اثر، دعوتی است به نگاهی نو؛ نگاهی که در پس هر انتخاب واژه، هر جابجایی در ارکان جمله و هر تصویر هنری، یک دلیل بلاغی و یک حکمت معنایی را جستجو می‌کند. این مجموعه نه یک نقطه پایان، که سرآغازی است برای ورود به دنیای شگفت‌انگیز تحلیل ادبی؛ دنیایی که در آن، متن به مثابه موجودی زنده، اسرار خود را بر آنانی آشکار می‌سازد که با ابزار علم و دقت، به آن نزدیک می‌شوند. امید است این تلاش، گامی مؤثر در مسیر تعمیق دانش و اعتلای پژوهش‌های ادبی در میان نخبگان و فرهیختگان این عرصه باشد.

فهرست مطالب

 مقدمه: سفری از آناتومی کلمه تا مهندسی کلام. 15

بخش اول: دروس تخصصی ‌‌(‌‌مبانی و تحلیل‌‌)‌‌ 17

فصل اول: ادبیات پیشرفته ‌‌(‌‌۱‌‌)‌‌: صرف و اشتقاق ‌‌(‌‌آناتومی کلمه‌‌)‌‌ 17

۱.۱. مبانی علم صرف و اوزان.. 17

درس ۱.۱.۲: مفهوم ‌‌ «‌وزن‌‌»‌‌  و ‌‌ «‌موزون‌‌»‌‌ 19

درس ۱.۱.۳: آشنایی با میزان صرفی ‌‌(‌‌ف، ع، ل‌‌)‌‌ و حروف زائد.. 21

درس ۱.۱.۴: روش تشخیص وزن در افعال و اسماء. 24

مبحث ۱.۲: اشتقاق و انواع آن.. 27

درس ۱.۲.۱: تعریف اشتقاق و اهمیت آن در زایایی زبان عربی… 27

درس ۱.۲.۲: اشتقاق صغیر ‌‌(‌‌الأصغر‌‌)‌‌: ارتباط معنایی و لفظی در یک ریشه. 30

درس ۱.۲.۳: اشتقاق کبیر ‌‌(‌‌الکبیر‌‌)‌‌: ارتباط معنایی در مقالیب یک ریشه ‌‌(‌‌قلب مکانی‌‌)‌‌ 32

درس ۱.۲.۴: اشتقاق اکبر ‌‌(‌‌الأکبر‌‌)‌‌: ارتباط معنایی در حروفی که مخرج نزدیک دارند ‌‌(‌‌ابدال‌‌)‌‌ 34

درس ۱.۲.۵: اشتقاق از اسماء جامد ‌‌(‌‌النحت‌‌)‌‌ 37

مبحث ۱.۳: فعل؛ تقسیمات و ویژگی‌ها 39

درس ۱.۳.۱: تقسیم فعل به جامد و متصرف… 39

درس ۱.۳.۲: تقسیم فعل به لازم و متعدی ‌‌(‌‌و راه‌های تعدیه‌‌)‌‌ 42

درس ۱.۳.۳: تقسیم فعل به معلوم و مجهول ‌‌(‌‌و نحوه ساخت مجهول‌‌)‌‌ 44

درس ۱.۳.۴: ابواب ثلاثی مجرد و معانی مشهور هر باب… 47

درس ۱.۳.۵: ابواب ثلاثی مزید فیه و معانی مشهور هر باب… 50

درس ۱.۳.۶: فعل رباعی مجرد و مزید و اوزان آن.. 53

مبحث ۱.۴: اسم؛ تقسیمات و مشتقات… 55

درس ۱.۴.۲: اسم مفعول؛ ساخت، عمل و معانی… 58

درس ۱.۴.۳: صفت مشبهه؛ ساخت، عمل و تفاوت با اسم فاعل… 60

درس ۱.۴.۴: صیغ مبالغه؛ ساخت، عمل و کاربرد. 62

درس ۱.۴.۵: اسم تفضیل؛ ساخت، حالات و کاربرد. 64

درس ۱.۴.۶: اسم زمان و مکان.. 67

درس ۱.۴.۷: اسم آلت ‌‌(‌‌ابزار‌‌)‌‌ 69

درس ۱.۴.۸: مصدر و انواع آن ‌‌(‌‌اصلی، میمی، صناعی، مرة، نوع‌‌)‌‌ 71

درس ۱.۵.۱: اعلال ‌‌(‌‌قلب، اسکان، حذف‌‌)‌‌ و انواع آن.. 73

درس ۱.۵.۲: ادغام؛ اقسام ‌‌(‌‌واجب، جایز، ممتنع‌‌)‌‌ و شرایط آن.. 75

درس ۱.۵.۳: تخفیف همزه؛ انواع ‌‌(‌‌تسهیل، ابدال، حذف‌‌)‌‌ 78

درس ۱.۵.۴: تثنیه و انواع آن ‌‌(‌‌اسم مقصور، ممدود، منقوص‌‌)‌‌ 80

درس ۱.۵.۵: جمع و انواع آن ‌‌(‌‌مذکر سالم، مؤنث سالم، مکسر‌‌)‌‌ و اوزان جموع.. 82

درس ۱.۵.۶: تصغیر و نسب…. 85

آزمون سنجش عمق یادگیری: ادبیات پیشرفته ‌‌(‌‌۱‌‌)‌‌: صرف و اشتقاق.. 89

فصل دوم: ادبیات پیشرفته ‌‌(‌‌۲‌‌)‌‌: نحو ‌‌(‌‌مهندسی جمله‌‌)‌‌ 95

مبحث ۲.۱: مبانی نحو؛ اعراب و بناء. 95

درس ۲.۱.۱: تعریف اعراب و بناء و تفاوت آن‌ها 95

درس ۲.۱.۲: انواع اعراب ‌‌(‌‌لفظی، تقدیری، محلی‌‌)‌‌ 97

درس ۲.۱.۳: علامت‌های اصلی و فرعی اعراب… 99

درس ۲.۱.۴: اسماء معرب و مبنی… 101

مبحث ۲.۱: مبانی نحو؛ اعراب و بناء. 103

درس ۲.۱.۵: افعال معرب و مبنی… 103

درس ۲.۲.۱: فاعل ‌‌(‌‌صریح، مؤول‌‌)‌‌ و احکام آن.. 105

درس ۲.۲.۲: نائب فاعل و احکام آن.. 107

درس ۲.۲.۳: مبتدا و خبر؛ انواع، تقدیم و تاخیر، حذف… 108

درس ۲.۲.۴: اسم افعال ناقصه ‌‌(‌‌کان و أخواتها‌‌)‌‌ 110

درس ۲.۲.۵: خبر حروف مشبهة بالفعل ‌‌(‌‌إنّ و أخواتها‌‌)‌‌ 112

درس ۲.۲.۶: خبر لای نفی جنس….. 114

مبحث ۲.۳: منصوبات ‌‌(‌‌عناصر تکمیلی جمله‌‌)‌‌ 116

درس ۲.۳.۱: مفاعیل؛ مفعول به، مفعول مطلق، مفعول له، مفعول فیه، مفعول معه. 116

درس ۲.۳.۲: حال؛ انواع ‌‌(‌‌مفرد، جمله، شبه جمله‌‌)‌‌، شروط صاحب حال و حال.. 118

درس ۲.۳.۳: تمییز؛ انواع ‌‌(‌‌ذات، نسبت‌‌)‌‌ و تفاوت با حال.. 120

درس ۲.۳.۴: استثناء؛ ارکان و انواع ‌‌(‌‌تام موجب، تام منفی، مفرغ‌‌)‌‌ 122

درس ۲.۳.۵: منادی؛ انواع ‌‌(‌‌معرب و مبنی‌‌)‌‌ 124

درس ۲.۳.۶: خبر کان و أخواتها و اسم إنّ و أخواتها 126

مبحث ۲.۴: مجرورات… 128

درس ۲.۴.۱: مجرور به حرف جر و معانی حروف جر. 128

درس ۲.۴.۲: مجرور به اضافه ‌‌(‌‌مضاف الیه‌‌)‌‌ و انواع اضافه. 130

مبحث ۲.۵: توابع.. 132

درس ۲.۵.۲: عطف؛ عطف بیان و عطف نسق ‌‌(‌‌و معانی حروف عطف‌‌)‌‌ 135

درس ۲.۵.۳: تأکید؛ لفظی و معنوی… 137

درس ۲.۵.۴: بدل؛ انواع ‌‌(‌‌کل از کل، بعض از کل، اشتمال، غلط‌‌)‌‌ 139

مبحث ۲.۶: جمله‌ها 140

مبحث ۲.۶: أسالیب نحویة ‌‌(‌‌اسلوب‌های نحوی‌‌)‌‌ 141

درس ۲.۶.۳: اسلوب شرط، قسم، مدح و ذم، تعجب، اغراء و تحذیر. 141

جمع‌بندی و مرور کلی فصل دوم: نحو ‌‌(‌‌مهندسی جمله‌‌)‌‌ 144

آزمون مروری جامع ‌‌(‌‌صرف و نحو‌‌)‌‌ 147

فصل سوم: فقه اللغة ‌‌(‌‌فلسفه و تاریخ زبان‌‌)‌‌ 155

مبحث ۳.۱: کلیات و تاریخچه. 155

درس ۳.۱.۱: تعریف فقه اللغه، زبان‌شناسی ‌‌(‌‌Linguistics‌‌)‌‌ و تفاوت‌ها و شباهت‌ها 155

درس ۳.۱.۲: تاریخ پیدایش زبان عربی و نظریه‌های مختلف ‌‌(‌‌توقیفی، اصطلاحی‌‌)‌‌ 157

درس ۳.۱.۳: لهجه‌های عربی قدیم و نقش لهجه قریش….. 159

درس ۳.۱.۴: تاریخ تدوین علوم عربی ‌‌(‌‌لغت، نحو، صرف‌‌)‌‌ 161

مبحث ۳.۲: دلالت و معناشناسی ‌‌(‌‌Semantics‌‌)‌‌ 163

درس ۳.۲.۱: حقیقت و مجاز و علائم هر یک….. 163

درس ۳.۲.۲: مشترک لفظی و معنوی و راه‌های تشخیص….. 165

درس ۳.۱.۲: تاریخ پیدایش زبان عربی و نظریه‌های مختلف ‌‌(‌‌توقیفی، اصطلاحی‌‌)‌‌ 166

درس ۳.۲.۳: ترادف و تضاد ‌‌(‌‌و دیدگاه‌های مختلف در مورد وجود ترادف‌‌)‌‌ 168

درس ۳.۲.۴: وجوه و نظایر در قرآن کریم.. 170

مبحث ۳.۳: تحولات واژگانی… 172

درس ۳.۳.۱: معرّب و دخیل؛ تعریف، انواع و اوزان کلمات غیر عربی… 172

درس ۳.۳.۲: تطور ‌‌(‌‌تحول‌‌)‌‌ دلالت؛ تخصیص معنا، تعمیم معنا، انتقال معنا 174

درس ۳.۳.۳: روش‌شناسی و آسیب‌شناسی معنایابی واژگان از معاجم ‌‌(‌‌فرهنگ‌های لغت‌‌)‌‌ 176

آزمون مروری فصل سوم. 179

فصل چهارم: تحلیل متون دینی ‌‌(‌‌کارگاه عملی‌‌)‌‌ 187

مبحث ۴.۱: اصول و مبانی تحلیل ادبی… 187

درس ۴.۱.۱: تعریف تحلیل ادبی و تفاوت آن با تفسیر و ترجمه. 187

۴.۲. تحلیل کاربردی آیات منتخب قرآن ‌‌(‌‌کارگاه عملی‌‌)‌‌ 191

۴.۲.۱. تحلیل ساختاری ‌‌(‌‌صرفی و نحوی‌‌)‌‌ 191

۴.۲.۲. تحلیل بلاغی و هنری… 202

۴.۲.۳. تحلیل انسجام و بافت ‌‌(‌‌سیاق‌‌)‌‌ 211

جمع‌بندی و مرور کلی بخش ‌‌ «‌تحلیل کاربردی آیات منتخب قرآن‌‌»‌‌ 219

آزمون فصل چهارم. 227

بخش دوم: ‌‌(‌‌تعمیق و تخصص‌‌)‌‌ 235

۵. تحلیل ادبی نهج البلاغه و صحیفه سجادیه ‌‌(‌‌کارگاه پیشرفته‌‌)‌‌ 235

آزمون فصل پنجم.. 251

فصل ششم: علم بدیع ‌‌(‌‌زیبایی‌شناسی کلام‌‌)‌‌ 259

مبحث ۶.۱: محسنات معنوی… 259

درس ۶.۱.۱: فنون مبتنی بر تقابل؛ طباق ‌‌(‌‌تضاد‌‌)‌‌، مقابله. 259

مبحث ۶.۲: محسنات لفظی… 262

درس ۶.۲.۱: فنون مبتنی بر تکرار و توازن صوتی؛ جناس، سجع، موازنه، ترصیع.. 262

آزمون جامع صرف، نحو، فقه اللغة و تحلیل متون.. 267

چکیده جامع صرف، نحو و فقه اللغة برای مرور نهایی… 297

فرهنگ واژگان.. 302

فهرست منابع.. 316

تدوین‌شده بر اساس آخرین سرفصل‌های مصوب و منابع استاندارد جهانی

درس‌نامه ‌‌ «‌درک و فهم متون ادبی‌‌»‌‌

بخش اول: دروس تخصصی ‌‌(‌‌مبانی و تحلیل‌‌)‌‌

۱. ادبیات پیشرفته ‌‌(‌‌۱‌‌)‌‌: صرف و اشتقاق ‌‌(‌‌آناتومی کلمه‌‌)‌‌

• ۱.۱. مبانی علم صرف و اوزان
  • ۱.۱.۱. تعریف صرف، موضوع و غایت آن
  • ۱.۱.۲. مفهوم ‌‌ «‌وزن‌‌»‌‌  و ‌‌ «‌موزون‌‌»‌‌
  • ۱.۱.۳. آشنایی با میزان صرفی ‌‌(‌‌ف، ع، ل‌‌)‌‌ و حروف زاید
  • ۱.۱.۴. روش تشخیص وزن در افعال و اسماء
• ۱.۲. اشتقاق و انواع آن
  • ۱.۲.۱. تعریف اشتقاق و اهمیت آن در زایایی زبان عربی
  • ۱.۲.۲. اشتقاق صغیر ‌‌(‌‌الأصغر‌‌)‌‌: ارتباط معنایی و لفظی در یک ریشه
  • ۱.۲.۳. اشتقاق کبیر ‌‌(‌‌الکبیر‌‌)‌‌: ارتباط معنایی در مقالیب یک ریشه ‌‌(‌‌قلب مکانی‌‌)‌‌
  • ۱.۲.۴. اشتقاق اکبر ‌‌(‌‌الأکبر‌‌)‌‌: ارتباط معنایی در حروفی که مخرج نزدیک دارند ‌‌(‌‌ابدال‌‌)‌‌
  • ۱.۲.۵. اشتقاق از اسماء جامد ‌‌(‌‌النحت‌‌)‌‌
• ۱.۳. فعل: تقسیمات و ویژگی‌ها
  • ۱.۳.۱. تقسیم فعل به جامد و متصرف
  • ۱.۳.۲. تقسیم فعل به لازم و متعدی ‌‌(‌‌و راه‌های تعدیه‌‌)‌‌
  • ۱.۳.۳. تقسیم فعل به معلوم و مجهول ‌‌(‌‌و نحوه ساخت مجهول در زمان‌های مختلف‌‌)‌‌
  • ۱.۳.۴. ابواب ثلاثی مجرد و معانی مشهور هر باب
  • ۱.۳.۵. ابواب ثلاثی مزید فیه و معانی مشهور هر باب ‌‌(‌‌افعال، تفعیل، مفاعلة، تفعل، تفاعل و…‌‌)‌‌
  • ۱.۳.۶. فعل رباعی مجرد و مزید و اوزان آن
• ۱.۴. اسم: تقسیمات و مشتقات
  • ۱.۴.۱. اسم فاعل: ساخت، عمل و معانی
  • ۱.۴.۲. اسم مفعول: ساخت، عمل و معانی
  • ۱.۴.۳. صفت مشبهه: ساخت، عمل و تفاوت با اسم فاعل
  • ۱.۴.۴. صیغ مبالغه: اوزان مشهور و کاربرد
  • ۱.۴.۵. اسم تفضیل: ساخت، حالات و کاربرد
  • ۱.۴.۶. اسم زمان و مکان
  • ۱.۴.۷. اسم آلت ‌‌(‌‌ابزار‌‌)‌‌
  • ۱.۴.۸. مصدر و انواع آن ‌‌(‌‌مصدر اصلی، میمی، صناعی، مرة، نوع‌‌)‌‌

 

• ۱.۵. مباحث تکمیلی صرفی
  • ۱.۵.۱. اعلال ‌‌(‌‌قلب، اسکان، حذف‌‌)‌‌ و انواع آن
  • ۱.۵.۲. ادغام: اقسام ‌‌(‌‌واجب، جایز، ممتنع‌‌)‌‌ و شرایط آن
  • ۱.۵.۳. تخفیف همزه: انواع ‌‌(‌‌تسهیل، ابدال، حذف‌‌)‌‌
  • ۱.۵.۴. تثنیه و انواع آن ‌‌(‌‌اسم مقصور، ممدود، منقوص‌‌)‌‌
  • ۱.۵.۵. جمع و انواع آن ‌‌(‌‌مذکر سالم، مؤنث سالم، جمع مکسر‌‌)‌‌ و اوزان جموع کثرت و قلت
  • ۱.۵.۶. تصغیر و نسب

۲. ادبیات پیشرفته ‌‌(‌‌۲‌‌)‌‌: نحو ‌‌(‌‌مهندسی جمله‌‌)‌‌

• ۲.۱. مبانی نحو: اعراب و بناء
  • ۲.۱.۱. تعریف اعراب و بناء و تفاوت آن‌ها
  • ۲.۱.۲. انواع اعراب ‌‌(‌‌لفظی، تقدیری، محلی‌‌)‌‌
  • ۲.۱.۳. علامت‌های اصلی و فرعی اعراب
  • ۲.۱.۴. اسماء معرب و مبنی ‌‌(‌‌ضمایر، اسماء اشاره، موصولات و…‌‌)‌‌
  • ۲.۱.۵. افعال معرب و مبنی
• ۲.۲. مرفوعات ‌‌(‌‌عناصر اصلی جمله‌‌)‌‌
  • ۲.۲.۱. فاعل ‌‌(‌‌صریح، مؤول‌‌)‌‌ و احکام آن
  • ۲.۲.۲. نائب فاعل و احکام آن
  • ۲.۲.۳. مبتدا و خبر: انواع، تقدیم و تاخیر، حذف
  • ۲.۲.۴. اسم افعال ناقصه ‌‌(‌‌کان و أخواتها‌‌)‌‌
  • ۲.۲.۵. خبر حروف مشبهة بالفعل ‌‌(‌‌إنّ و أخواتها‌‌)‌‌
  • ۲.۲.۶. خبر لای نفی جنس
• ۲.۳. منصوبات ‌‌(‌‌عناصر تکمیلی جمله‌‌)‌‌
  • ۲.۳.۱. مفاعیل: مفعول به، مفعول مطلق، مفعول له، مفعول فیه ‌‌(‌‌ظرف‌‌)‌‌، مفعول معه
  • ۲.۳.۲. حال: انواع ‌‌(‌‌مفرد، جمله، شبه جمله‌‌)‌‌، شروط صاحب حال و حال
  • ۲.۳.۳. تمییز: انواع ‌‌(‌‌ذات، نسبت‌‌)‌‌ و تفاوت با حال
  • ۲.۳.۴. استثناء: ارکان و انواع ‌‌(‌‌تام موجب، تام منفی، مفرغ‌‌)‌‌
  • ۲.۳.۵. منادی: انواع ‌‌(‌‌معرب و مبنی‌‌)‌‌
  • ۲.۳.۶. خبر کان و أخواتها و اسم إنّ و أخواتها
• ۲.۴. مجرورات
  • ۲.۴.۱. مجرور به حرف جر و معانی حروف جر
  • ۲.۴.۲. مجرور به اضافه ‌‌(‌‌مضاف الیه‌‌)‌‌ و انواع اضافه ‌‌(‌‌لفظی، معنوی‌‌)‌‌

 

• ۲.۵. توابع
  • ۲.۵.۱. نعت ‌‌(‌‌صفت‌‌)‌‌: حقیقی و سببی، انواع ‌‌(‌‌مفرد، جمله، شبه جمله‌‌)‌‌
  • ۲.۵.۲. عطف: عطف بیان و عطف نسق ‌‌(‌‌و معانی حروف عطف‌‌)‌‌
  • ۲.۵.۳. تأکید: لفظی و معنوی
  • ۲.۵.۴. بدل: انواع ‌‌(‌‌کل از کل، بعض از کل، اشتمال، غلط‌‌)‌‌
• ۲.۶. اعراب جمل و اسالیب خاص
  • ۲.۶.۱. جملاتی که محل از اعراب دارند ‌‌(‌‌خبر، صفت، حال، مضاف‌الیه، جواب شرط جازم‌‌)‌‌
  • ۲.۶.۲. جملاتی که محل از اعراب ندارند ‌‌(‌‌ابتدائیه، صله، معترضه، جواب قسم‌‌)‌‌
  • ۲.۶.۳. اسلوب شرط، قسم، مدح و ذم، تعجب، اغراء و تحذیر

۳. فقه اللغة ‌‌(‌‌فلسفه و تاریخ زبان‌‌)‌‌

• ۳.۱. کلیات و تاریخچه
  • ۳.۱.۱. تعریف فقه اللغه، زبان‌شناسی ‌‌(‌‌Linguistics‌‌)‌‌ و تفاوت‌ها و شباهت‌ها
  • ۳.۱.۲. تاریخ پیدایش زبان عربی و نظریه‌های مختلف ‌‌(‌‌توقیفی، اصطلاحی‌‌)‌‌
  • ۳.۱.۳. لهجه‌های عربی قدیم و نقش لهجه قریش
  • ۳.۱.۴. تاریخ تدوین علوم عربی ‌‌(‌‌لغت، نحو، صرف‌‌)‌‌
• ۳.۲. دلالت و معناشناسی ‌‌(‌‌Semantics‌‌)‌‌
  • ۳.۲.۱. حقیقت و مجاز و علائم هر یک
  • ۳.۲.۲. مشترک لفظی و معنوی و راه های تشخیص
  • ۳.۲.۳. ترادف و تضاد ‌‌(‌‌و دیدگاه‌های مختلف در مورد وجود ترادف‌‌)‌‌
  • ۳.۲.۴. وجوه و نظایر در قرآن کریم
• ۳.۳. تحولات واژگانی
  • ۳.۳.۱. معرّب و دخیل: تعریف، انواع و اوزان کلمات غیر عربی
  • ۳.۳.۲. تطور ‌‌(‌‌تحول‌‌)‌‌ دلالت: تخصیص معنا، تعمیم معنا، انتقال معنا
  • ۳.۳.۳. روش‌شناسی و آسیب‌شناسی معنایابی واژگان از معاجم

۴. تحلیل متون دینی ‌‌(‌‌کارگاه عملی‌‌)‌‌

• ۴.۱. اصول و مبانی تحلیل ادبی
  • ۴.۱.۱. تعریف تحلیل ادبی و تفاوت آن با تفسیر و ترجمه
  • ۴.۱.۲. سطوح تحلیل متن: آوایی، واژگانی، صرفی، نحوی، بلاغی، معنایی
• ۴.۲. تحلیل کاربردی آیات منتخب قرآن
  • ۴.۲.۱. تحلیل صرفی و نحوی آیات مشکل
  • ۴.۲.۲. تحلیل بلاغی ‌‌(‌‌صور خیال و صنایع بدیعی‌‌)‌‌
  • ۴.۲.۳. تحلیل ارتباط آیات ‌‌(‌‌سیاق‌‌)‌‌ و انسجام سوره‌ها
  • ۴.۲. تحلیل کاربردی آیات منتخب قرآن ‌‌(‌‌کارگاه عملی‌‌)‌‌
  • این بخش، کارگاه عملی و نقطه اوج تمام مباحث نظری پیشین است. تحلیل هر آیه منتخب، بر اساس یک فرایند نظام‌مند و چندلایه صورت می‌گیرد که در زیر به تفصیل شرح داده شده است.
  • ۴.۲.۱. تحلیل ساختاری ‌‌(‌‌صرفی و نحوی‌‌)‌‌
  • در این مرحله، به کالبدشکافی ساختار آیه از کوچک‌ترین واحد ‌‌(‌‌کلمه‌‌)‌‌ تا بزرگ‌ترین واحد ‌‌(‌‌جمله‌‌)‌‌ می‌پردازیم.
  • أ. کالبدشکافی صرفی ‌‌(‌‌Morphological Dissection‌‌)‌‌:

• ۱. ریشه‌یابی و باب‌شناسی:

• • استخراج ریشه اصلی کلمات کلیدی.
  • تعیین باب ثلاثی مجرد یا مزید افعال و تحلیل معنای حاصل از هر باب ‌‌(‌‌مثلاً تفاوت معنایی عَلِمَ با عَلَّمَ و أَعْلَمَ‌‌)‌‌.

• ۲. تحلیل مشتقات:

• • بررسی دلیل به کارگیری یک مشتق خاص ‌‌(‌‌اسم فاعل، مفعول، صفت مشبهه، صیغه مبالغه و…‌‌)‌‌ و تأثیر آن در معنا.

• ۳. تحلیل صیغه‌های خاص:

• • بررسی کاربرد صیغه‌های جمع ‌‌(‌‌قلت یا کثرت‌‌)‌‌، تصغیر، تثنیه و نسبت در آیه.
  • ب. مهندسی نحوی ‌‌(‌‌Syntactic Engineering‌‌)‌‌:

• ۱. شناسایی ارکان اصلی جمله:

• • تعیین نوع جمله ‌‌(‌‌اسمیه یا فعلیه‌‌)‌‌ و تحلیل دلیل انتخاب آن ‌‌(‌‌ثبات یا حدوث‌‌)‌‌.
  • شناسایی دقیق ارکان ‌‌(‌‌فعل، فاعل/نائب فاعل، مبتدا، خبر‌‌)‌‌.

• ۲. تحلیل تقدیم و تأخیر:

• • بررسی هرگونه جابجایی در ارکان جمله ‌‌(‌‌مانند تقدیم خبر بر مبتدا یا مفعول بر فعل‌‌)‌‌ و کشف فایده بلاغی آن ‌‌(‌‌مانند حصر، تخصیص یا اهتمام‌‌)‌‌.

• ۳. تحلیل حذف و ذکر:

• • بررسی حذف هر یک از ارکان جمله و دلیل بلاغی آن ‌‌(‌‌مانند ایجاز یا تعظیم‌‌)‌‌.

• ۴. بررسی نقش نواسخ:

• • تحلیل تأثیر معنایی و ساختاری ورود ‌‌ «‌کان و أخواتها‌‌»‌‌  یا ‌‌ «‌إنّ و أخواتها‌‌»‌‌  بر جمله.

 

• • ۴.۲.۲. تحلیل بلاغی و هنری
  • در این مرحله، به بررسی جنبه‌های هنری، صور خیال و آرایه‌های ادبی آیه می‌پردازیم.
  • أ. تحلیل بیانی ‌‌(‌‌صور خیال‌‌)‌‌:

• ۱. کشف تشبیه و ارکان آن:

• • شناسایی تشبیه‌های به کار رفته و تحلیل تأثیر هنری آن‌ها.

• ۲. تحلیل استعاره ‌‌(‌‌مکنیه و مصرحه‌‌)‌‌:

• • کشف استعاره‌ها و نقش آن‌ها در تصویرسازی و برجسته‌سازی مفاهیم.

• ۳. بررسی کنایه و لوازم معنایی آن:

• • شناسایی کنایه‌ها و درک معانی غیرمستقیم و عمیق آن‌ها.
  • ب. تحلیل بدیعی ‌‌(‌‌آرایه‌های لفظی و معنوی‌‌)‌‌:

• ۱. بررسی صنایع تقابل ‌‌(‌‌طباق و مقابله‌‌)‌‌:

• • کشف تضادهای هنری و نقش آن‌ها در برجسته کردن مفاهیم.

• ۲. بررسی صنایع تکرار ‌‌(‌‌جناس و سجع‌‌)‌‌:

• • تحلیل موسیقی حاصل از تکرارهای آوایی و تأثیر آن بر گوش و ذهن مخاطب.

• ۳. کشف صنایع معنوی ‌‌(‌‌توریه، التفات و…‌‌)‌‌:

• • بررسی آرایه‌های پیچیده‌تر و نقش آن‌ها در ایجاد لایه‌های معنایی متعدد.
  • ۴.۲.۳. تحلیل انسجام و بافت ‌‌(‌‌سیاق‌‌)‌‌
  • در این مرحله نهایی، آیه را در بافت بزرگ‌تر خود قرار داده و به تحلیل انسجام و پیوستگی معنایی آن می‌پردازیم.
  • أ. انسجام درونی آیه:

• ۱. تحلیل ارتباط صدر و ذیل آیه:

• • بررسی چگونگی ارتباط و پیوستگی معنایی میان بخش‌های آغازین و پایانی خود آیه.

• ۲. بررسی حروف ربط و نقش آن‌ها:

• • تحلیل دقیق نقش حروف عطف و سایر حروف ربط در ایجاد انسجام درونی آیه.
  • ب. انسجام بیرونی ‌‌(‌‌تحلیل سیاق‌‌)‌‌:

• ۱. ارتباط آیه با آیات قبل و بعد:

• • بررسی اینکه آیه مورد نظر، چگونه معنای آیات پیشین را تکمیل یا تأیید می‌کند و چگونه زمینه را برای آیات پسین فراهم می‌سازد.

• ۲. جایگاه آیه در ساختار کلی سوره:

• • تحلیل نقش آیه در تحقق هدف و محور اصلی سوره‌ای که در آن قرار گرفته است.

 

• ۳. بررسی تناسب معنایی ‌‌(‌‌ارتباط بینامتنی‌‌)‌‌:

• • مقایسه آیه با آیات مشابه در سوره‌های دیگر برای رسیدن به یک فهم جامع و شبکه‌ای از مفاهیم قرآنی.
• ۴.۳. تحلیل کاربردی خطب و حکمت‌های نهج البلاغه
  • ۴.۳.۱. تحلیل ساختار خطبه‌ها ‌‌(‌‌مقدمه، بدنه، نتیجه‌گیری‌‌)‌‌
  • ۴.۳.۲. تحلیل موسیقی کلام ‌‌(‌‌سجع، موازنه، جناس‌‌)‌‌
  • ۴.۳.۳. تحلیل تصاویر هنری و استعارات
• ۴.۴. تحلیل کاربردی ادعیه صحیفه سجادیه
  • ۴.۴.۱. تحلیل زبان دعا و ساختار جملات انشائی
  • ۴.۴.۲. تحلیل واژگان و بار عاطفی آن‌ها
  • ۴.۴.۳. تحلیل ارتباط مضامین ادعیه با یکدیگر

بخش دوم: ‌‌(‌‌تعمیق و تخصص‌‌)‌‌

۵. تحلیل ادبی نهج البلاغه و صحیفه سجادیه ‌‌(‌‌کارگاه پیشرفته‌‌)‌‌

• ۵.۱. مبانی نظری تحلیل
  • ۵.۱.۱. گونه‌شناسی نثر ‌‌(‌‌خطابه، رساله، دعا، حکمت‌‌)‌‌
  • ۵.۱.۲. چیستی ‌‌ «‌قواعد معنادار ادبی‌‌»‌‌  و نقش آن در تحلیل
  • ۵.۱.۳. نقش قرائن ‌‌(‌‌مقامیه و مقالیه‌‌)‌‌ در متن‌فهمی
• ۵.۲. تحلیل ساختاری و سبکی
  • ۵.۲.۱. ویژگی‌های سبکی نثر امام علی ‌‌(‌‌ع‌‌)‌‌ در نهج البلاغه
  • ۵.۲.۲. ویژگی‌های سبکی زبان امام سجاد ‌‌(‌‌ع‌‌)‌‌ در صحیفه
  • ۵.۲.۳. مقایسه تطبیقی ساختارهای زبانی در این دو متن
• ۵.۳. کارگاه متن‌فهمی پیشرفته
  • ۵.۳.۱. تحلیل موارد پیچیده اعرابی و نحوی
  • ۵.۳.۲. رمزگشایی از استعارات و کنایات پیچیده
  • ۵.۳.۳. تحلیل بینامتنی ‌‌(‌‌Intertextuality‌‌)‌‌ با قرآن و حدیث

۶. علم بدیع ‌‌(‌‌زیبایی‌شناسی کلام‌‌)‌‌

• ۶.۱. محسنات معنوی
  • ۶.۱.۱. فنون مبتنی بر تقابل: طباق ‌‌(‌‌تضاد‌‌)‌‌، مقابله
  • ۶.۱.۲. فنون مبتنی بر تناسب و ارجاع: توریه، استخدام، استطراد، مراعاة النظیر
  • ۶.۱.۳. فنون مبتنی بر اغراق و دقت: مبالغه، تجاهل العارف، حسن تعلیل
• ۶.۲. محسنات لفظی
  • ۶.۲.۱. فنون مبتنی بر تکرار و توازن صوتی: جناس ‌‌(‌‌تام، ناقص‌‌)‌‌، سجع، موازنه، ترصیع
  • ۶.۲.۲. فنون مبتنی بر ساختار: رد العجز علی الصدر، قلب، تشریع
  • ۶.۲.۳. فنون مبتنی بر وام‌گیری: اقتباس، تضمین، تلمیح