درس نامه جامع صرف و نحو

درس نامه جامع صرف و نحو

مبانی صرف و نحو عربی

مبانی صرف و نحو عربی: از ساختار کلمه تا کلام
پوشش جامع تمامی مباحث صرف، نحو و اسالیب خاص
ورای کلمات: سفری به لایه‌های پنهان ساختار و معنا
منطبق بر سرفصل‌های دانشگاهی و استانداردهای نوین جهانی

فهرست مطالب

 ۱. قواعد صرف و نحو (کاربردی) 11

مبحث: علم صرف: تقسیم اسم، فعل، حرف؛ نشانه‌ها و ویژگی‌های هر یک (بازنویسی جامع) 11

مرحله اول: سرآغاز (نقشه راه و ایجاد انگیزه) 11

مرحله دوم: بدنة اصلی آموزش (یادگیری عمیق و مفهومی) 11

مقدمه: کلمه و اقسام آن.. 11

۱. الاسم (The Noun): هویت مستقل و فارغ از زمان.. 11

۲. الفعل (The Verb): نبض تپندة جمله. 13

۳. الحرف (The Particle): پل ارتباطی کلمات… 14

مبحث: فعل: صرف افعال ماضی، مضارع، امر (صحیح و معتل) 16

مرحله اول: سرآغاز (نقشه راه و ایجاد انگیزه) 16

مرحله دوم: بدنة اصلی آموزش (یادگیری عمیق و مفهومی) 16

مبحث: انواع فعل از نظر حروف اصلی (صحیح و معتل) 21

مرحله اول: سرآغاز (نقشه راه و ایجاد انگیزه) 21

مرحله دوم: بدنة اصلی آموزش (یادگیری عمیق و مفهومی) 21

الف) الفعل الصحیح (خانوادة افعال سالم و قوی) 21

ب) الفعل المعتل (خانوادة افعال ضعیف و نیازمند مراقبت) 22

مبحث: فعل لازم و متعدی… 24

مرحله اول: سرآغاز (نقشه راه و ایجاد انگیزه) 24

الف) الفعل اللازم (Intransitive Verb) 24

ب) الفعل المتعدی (Transitive Verb) 25

د) اقسام فعل متعدی… 26

هـ) راه‌های متعدی کردن فعل لازم. 26

مبحث: فعل معلوم و مجهول (Active and Passive Voice) 29

مرحله اول: سرآغاز (نقشه راه و ایجاد انگیزه) 29

الف) تعاریف بنیادین… 29

ب) چرا از فعل مجهول استفاده می‌کنیم؟ (أغراض بلاغیة) 30

ج) مراحل و قواعد ساخت فعل مجهول.. 30

قواعد تغییر ساختار فعل: 30

مبحث: باب‌های ثلاثی مزید.. 33

(افعال، تفعیل، مفاعله، تفعل، تفاعل، افتعال، انفعال، استفعال) 33

مرحله اول: سرآغاز (نقشه راه و ایجاد انگیزه) 33

کالبدشکافی ابواب هشت‌گانه. 33

مبحث: اسماء مشتق (اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، اسم مبالغه، اسم زمان و مکان، اسم آلت، اسم تفضیل) 38

مبحث: چکیده، مرور و نتیجه‌گیری جامع «مبحث فعل». 42

محور سوم: گسترة عمل فعل (لازم و متعدی) 43

محور چهارم: زاویه دید جمله (معلوم و مجهول) 43

محور پنجم: کارخانة فعل‌سازی (ابواب ثلاثی مزید) 43

مرحله سوم: نتیجه‌گیری کلی و توصیه‌های راهبردی… 44

مبحث اول: معرفه و نکره (کلید درک هویت واژگان) 46

بخش ۱: تعریف بنیادین و جوهرة تفاوت… 46

بخش ۲: انواع اسم معرفه (شاخه‌های شش‌گانة شناخت) 47

مبحث دوم: مذکر و مؤنث (درک جنسیت دستوری کلمات) 51

بخش ۱: اصل بنیادین و علائم تأنیث…. 51

بخش ۲: دسته‌بندی جامع انواع مؤنث…. 52

منظر اول: تقسیم بر اساس حقیقت و مجاز. 52

بخش ۳: جدول ترکیبی (ابزار قدرتمند تحلیل) 53

مبحث سوم: عدد اسم (مفرد، مثنی، جمع) 55

بخش ۱: اسم مفرد (Singular) 55

بخش ۲: اسم مثنّیٰ (Dual) 55

بخش ۳: اسم جمع (Plural) 56

بخش ۴: نکتة طلایی آزمون‌ها: حذف نون اضافه. 57

مبحث چهارم: منصرف و غیرمنصرف (ممنوع من الصرف) 58

بخش ۱: تعریف منصرف و غیرمنصرف… 58

بخش ۲: شرایط خروج از ممنوعیت (پذیرش کسره) 59

بخش ۳: علل و اسباب منع صرف… 59

مبحث پنجم: اسم‌های مبنی (اسم‌های غیرمتصرف) 62

بخش ۱: تعریف معرب و مبنی… 62

بخش ۲: مفهوم کلیدی «محل اعرابی». 62

بخش ۳: انواع اسم‌های مبنی… 63

چکیده، مرور و نتیجه‌گیری فصل دوم: اسم.. 66

بخش اول: مرور اجمالی مباحث پنج‌گانه (چکیدة کلیدی) 66

بخش دوم: نگاه یکپارچه (نقشه راه تحلیل یک اسم در جمله) 67

بخش سوم: نتیجه‌گیری کلی… 68

آزمون جامع شبیه‌ساز با پاسخنامه تحلیلی… 70

فصل دوم: علم نحو. 102

مبحث اول: اعراب و بناء (نقشة راه تحلیل کلمات) 102

بخش ۱: حُکمِ «حرف». 102

بخش ۲: حُکمِ «فعل». 103

بخش ۳: حُکمِ «اسم». 103

مبحث دوم: انواع اعراب (شناسایی علائم و حالات) 105

بخش ۱: چهار حالت اعرابی… 105

بخش ۲: انواع بروز اعراب (ظاهری، تقدیری، محلی) 106

بخش ۳: انواع علائم اعرابی (اصلی و فرعی) 106

مبحث سوم: جمله فعلیه (بخش اول: فعل و فاعل) 108

بخش ۱: تعریف و ارکان جمله فعلیه. 108

بخش ۲: انواع سه‌گانه فاعل… 109

بخش ۳: قواعد بسیار مهم «مطابقت فعل و فاعل». 110

مبحث چهارم: جمله فعلیه (بخش دوم: مفعول به) 112

بخش ۱: تعریف و اعراب مفعول به. 112

بخش ۲: انواع سه‌گانه مفعول به. 113

بخش ۳: تقدیم مفعول به بر فاعل (جابجایی ارکان) 114

مبحث پنجم: جمله فعلیه (بخش سوم: متعلقات فعل – مفاعیل) 116

بخش ۱: المفعول المطلق (مفعول مطلق) 116

بخش ۲: المفعول فیه (ظرف زمان و مکان) 117

مبحث ششم: جمله فعلیه (بخش چهارم: حال) 119

بخش ۱: تعریف و ارکان حال.. 119

بخش ۲: انواع سه‌گانه حال.. 119

مبحث هفتم: جمله فعلیه (بخش پنجم: تمییز) 122

بخش ۱: تعریف تمییز و مُمیَّز. 122

بخش ۳: تفاوت کلیدی «حال» و «تمییز». 124

آزمون مروری جامع «جمله فعلیه». 126

مبحث هشتم: جمله اسمیه (بخش اول: مبتدا و خبر) 142

بخش ۱: تعریف و ارکان جمله اسمیه. 142

بخش ۲: انواع سه‌گانه خبر. 142

مبحث نهم: نواسخ جمله اسمیه (بخش اول: افعال ناقصه) 145

بخش ۱: تعریف و عمل افعال ناقصه. 145

بخش ۲: خواهران کان (أخوات کان) و معانی آنها 146

بخش ۴: نکات تکمیلی و تستی… 148

مبحث دهم: نواسخ جمله اسمیه (بخش دوم: حروف مشبهة بالفعل) 150

بخش ۱: تعریف و عمل حروف مشبهة بالفعل… 150

بخش ۲: خواهران إنّ (أخوات إنّ) و معانی آنها 151

بخش ۳: انواع اسم و خبر «إنّ و اخواتها». 151

مبحث یازدهم: نواسخ جمله اسمیه (بخش سوم: لای نفی جنس) 153

بخش ۱: تعریف، معنا و عمل لای نفی جنس….. 153

بخش ۳: قواعد اعراب اسم «لا» (بسیار مهم) 154

آزمون مروری جامع «جمله اسمیه». 157

مبحث دوازدهم: توابع (بخش اول: نعت) 167

بخش ۱: تعریف نعت و منعوت… 167

بخش ۲: انواع نعت (حقیقی و سببی) 167

بخش ۳: انواع نعت از نظر ساختار (مفرد، جمله، شبه‌جمله) 168

مبحث سیزدهم: توابع (بخش دوم: عطف) 170

بخش ۱: تعریف عطف و ارکان آن.. 170

بخش ۲: حروف عطف و معانی دقیق آنها 171

بخش ۳: عطف جمله بر جمله. 172

مبحث چهاردهم: توابع (بخش سوم: بدل) 174

بخش ۱: تعریف بدل و مُبدَل مِنه. 174

مبحث پانزدهم: توابع (بخش چهارم: توکید) 177

بخش ۱: تعریف توکید و مؤکَّد.. 177

آزمون مروری جامع «توابع» (۵۰ تست با پاسخ تشریحی) 179

بخش اول: چکیده، مرور و نتیجه‌گیری فصل «نواسخ جمله اسمیه». 195

بخش دوم: آزمون جامع شبیه‌ساز «نواسخ جمله اسمیه». 197

فصل سوم: اسالیب خاص….. 211

مبحث اول: اسلوب نِداء (فراخوان و خطاب) 211

بخش ۱: تعریف، ارکان و حروف ندا 211

بخش ۳: قواعد خاص و تکمیلی ندا 213

مبحث دوم: اسلوب استثناء (خارج کردن یک حکم) 214

بخش ۱: تعریف و ارکان اسلوب استثناء. 214

حالت ۳: اگر جمله «ناقص منفی (مفرّغ)» باشد: 215

مبحث سوم: اسلوب شرط (پیوند دادن دو جمله) 217

بخش ۱: تعریف و ارکان اسلوب شرط… 217

بخش ۲: انواع ادوات شرط… 217

بخش ۳: جواب شرط و «فاء رابط» (فاء جزاء) 219

مبحث چهارم: اسلوب تعجب (شگفتی و تحسین) 220

بخش ۱: تعریف و انواع اسلوب تعجب…. 220

بخش ۳: تعجب سماعی (بدون قاعده) 221

مبحث پنجم: اسلوب مدح و ذم (ستایش و نکوهش) 223

بخش ۱: تعریف و ارکان اسلوب مدح و ذم. 223

مبحث ششم: اسلوب عدد (قواعد اعداد و معدود) 225

مقدمه: دو رکن اساسی (عدد و معدود) 225

بخش اول: الأعداد الأصلیة (اعداد اصلی) 225

بخش دوم: الأعداد الترتیبیة (اعداد ترتیبی/وصفی) 227

بخش سوم: الأعداد الکسریة (اعداد کسری) 228

چکیده، مرور و نتیجه‌گیری فصل سوم: اسالیب خاص….. 230

بخش اول: مرور اجمالی اسلوب‌های شش‌گانه (چکیدة کلیدی) 230

بخش دوم: نگاه یکپارچه (وجه اشتراک اسالیب خاص) 231

آزمون جامع مرور و تثبیت «اسالیب خاص». 232

فصل سوم: اسالیب خاص….. 242

مبحث دوم: اسلوب استثناء (اخراج از یک حکم کلی) 242

بخش ۱: تعریف و ارکان اسلوب استثناء. 242

بخش ۲: کلید اصلی تحلیل: انواع جمله استثناء. 242

چکیده و مرور نهایی فصل دوم: علم نحو (نقشه راه آزمون) 246

بخش اول: مبانی و پایه‌های تحلیل (شالودة نحو) 246

بخش دوم: کالبدشکافی جمله فعلیه (فعل + ارکان و متعلقات) 246

بخش سوم: کالبدشکافی جمله اسمیه (مبتدا + خبر و نواسخ) 247

بخش چهارم: توابع (پیروان اعرابی) 247

بخش پنجم: اسالیب خاص (ساختارهای ویژه) 248

نتیجه‌گیری نهایی… 249

آزمون جامع مرور و تثبیت «علم نحو». 250

واژه‌نامه و فرهنگ اصطلاحات تخصصی صرف و نحو. 280

واژه‌نامه و فرهنگ اصطلاحات تخصصی صرف و نحو (مرتب‌شده بر اساس الفبای فارسی) 287

 

دیباچه‌ای بر مهندسی کلام: راهنمای مبانی صرف و نحو برای پژوهشگران زبان عربی

زبان عربی، در مقام یکی از غنی‌ترین و دقیق‌ترین زبان‌های جهان، نظامی است قانون‌مند و شکوهمند که زیبایی آن تنها در ظرایف ادبی و بلاغی‌اش خلاصه نمی‌شود، بلکه در معماری استوار و منطق بی‌بدیل ساختار دستوری آن نیز تجلی می‌یابد. درک عمیق این ساختار، نه یک دانش جنبی، که سنگ بنای هرگونه پژوهش، تحلیل و تفسیر عالمانه در این گستره‌ی پهناور است. اثری که اینک در دستان شماست، با همین رویکرد و برای پاسخ به نیازهای پژوهشگران، اساتید و نخبگان دوره‌های تحصیلات تکمیلی تدوین گردیده است؛ این کتاب، یک درس‌نامه‌ی صرف نیست، بلکه یک نقشه‌ی راه تحلیلی و جامع برای تسلط بر دو علم بنیادین صرف و نحو است.

سیر علمی این مجموعه با کالبدشکافی کلمه در علم صرف آغاز می‌شود؛ دانشی که به مثابه سلول‌شناسی زبان، هویت درونی واژگان را آشکار می‌سازد. مباحث این فصل، از شناخت نشانه‌های «اسم»، «فعل» و «حرف» فراتر رفته و به قلب تپنده‌ی زبان، یعنی «فعل» و گردش آن در زمان‌ها و صیغه‌های گوناگون می‌پردازد. خواننده‌ی محترم، با تسلط بر تفاوت افعال «صحیح» و «معتل» و قواعد پیچیده‌ی «اعلال»، منطق تغییرات آوایی را درک کرده و با ورود به کارگاه فعل‌سازی «ابواب ثلاثی مزید»، شاهد زایش معانی دقیق و متنوع از یک ریشه خواهد بود. مباحثی چون لازم و متعدی، معلوم و مجهول، و در نهایت، جهان گسترده‌ی «اسماء مشتق»—از اسم فاعل و مفعول گرفته تا اسم تفضیل و مبالغه—ابزارهای دقیقی برای واژه‌شناسی و درک ظرایف معنایی در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد.

پس از استحکام پایه‌های صرفی، کتاب، خواننده را به شاهراه علم نحو رهنمون می‌سازد؛ علمی که هنر چینش واژگان و کشف روابط منطقی میان آن‌ها در ساختار جمله است. این فصل با مبانی «اعراب و بناء» آغاز شده و سپس به تفصیل، دو رکن اصلی جمله در زبان عربی را می‌کاود. در بخش «جمله فعلیه»، تمامی ارکان و متعلقات آن از فاعل و انواع آن، مفعول‌به و قواعد تقدیم آن، تا سایر مفاعیل (مطلق، فیه، له، معه)، حال و تمییز، به صورت موشکافانه و با ذکر تفاوت‌های ظریف میان آن‌ها بررسی می‌شوند. در بخش «جمله اسمیه»، پس از تبیین مبتدا و خبر و انواع آن، به دنیای «نواسخ» قدم می‌گذاریم؛ جایی که عملکرد دقیق «کان و اخواتها»، «إنّ و اخواتها» و «لای نفی جنس» به عنوان تغییردهندگان قوانین اعرابی جمله، به تفصیل شرح داده می‌شود. در ادامه، مبحث «توابع» (نعت، عطف، بدل و توکید)، هنر توصیف، پیوند و تأکید در کلام را به نمایش می‌گذارد.

نقطه‌ی اوج این سفر علمی، فصل سوم، یعنی «اسالیب خاص» است. این بخش به تحلیل ساختارهای ویژه‌ای می‌پردازد که در متون بلیغ عربی کاربرد فراوانی دارند. اسلوب‌هایی چون «ندا» با قواعد اعرابی منحصربه‌فرد منادی، «استثناء» و اعراب متغیر مستثنی، «شرط» و قواعد جزم و فاء رابط، «تعجب» و صیغه‌های قیاسی و سماعی آن، «مدح و ذم» با ساختارهای ثابت و پرنکته، و در نهایت، قواعد فنی و پیچیده‌ی «اعداد»، همگی نشان از غنای بیانی این زبان دارند.

این اثر، با ارائه‌ی چکیده‌های جامع، آزمون‌های شبیه‌ساز تحلیلی در پایان هر فصل و واژه‌نامه‌ی تخصصی، از یک منبع آموزشی صرف به یک ابزار کارآمد پژوهشی و یک همراه مطمئن برای داوطلبان آزمون‌های تحصیلات تکمیلی بدل شده است. امید است این مجموعه‌ی ماندگار، چراغ راهی باشد برای تمام کسانی که به دنبال درکی عمیق، علمی و ساختارمند از زبان شگفت‌انگیز عربی هستند.

 

گروه مولفین پردازش