ترجمه از عربی به فارسی و بالعکس

ترجمه از عربی به فارسی و بالعکس

هنر و فن ترجمه – روش شناسی ترجمه دو سویه

هنر وفاداری به متن و زیبایی در بیان

روش‌شناسی ترجمه‌ی ساختاری دو سویه

(عربی  –  فارسی)(فارسی  –  عربی)

یک متن، دو جهان: هنر آفرینش دوباره در زبان مقصد
روش‌شناسی ترجمه‌ی ساختاری از عربی به فارسی و بالعکس
تسلط بر ترجمه‌ی متون کلاسیک، دینی، و رسانه‌ای معاص
ر از ترجمه‌ی دانشجویی تا ترجمه‌ی حرفه‌ای: گامی بلند در مسیر تخصص

 آغازی برای یک صعود شکوهمند

شما که این کتاب را در دست دارید، یک دانشجو یا علاقه‌مند ساده نیستید؛ شما یک آینده‌ساز در یکی از حساس‌ترین و شریف‌ترین عرصه‌های فرهنگی هستید. شما فردی هستید که به کم قانع نشده و نگاهتان به قله‌های تسلط دوخته شده است؛ قله‌هایی که فتح آن‌ها، شما را نه تنها برای موفقیت در سرنوشت‌سازترین آزمون‌های علمی کشور، که برای بدل شدن به یک نام ماندگار در جهان ترجمه، آماده خواهد کرد.

مسیر ترجمه میان دو اقیانوس فارسی و عربی، مسیری سهل و هموار نیست. این راه، نیازمند ذهنی دقیق، روحی هنرمند و اراده‌ای پولادین است. بسیاری در میانه راه، در دام شباهت‌های فریبنده گرفتار می‌شوند یا در برابر تفاوت‌های بنیادین، دلسرد می‌گردند. اما این کتاب، برای آن‌ها که سودای فتح قله را در سر دارند، نگاشته شده است. این مجموعه، نقشه، طناب و تبر یخ‌شکن شما برای این صعود شکوهمند است.

ما در این درس‌نامه، قصد نداریم ذهن شما را با انبوهی از قواعد حفظ‌شدنی انباشته کنیم. رسالت ما، بسیار فراتر از این است. ما آمده‌ایم تا باور به توانایی‌هایتان را در شما بیدار کنیم.

• در بخش مبانی نظری، ما به شما تئوری نمی‌آموزیم که آن را به خاطر بسپارید؛ ما به شما «چارچوب‌های اندیشیدن» را می‌آموزیم تا خودتان قدرت تحلیل هر متنی را بیابید.
• در کارگاه‌های عملی، شما تمرین حل نمی‌کنید؛ شما با هر جمله و هر متن، اعتماد به نفس می‌سازید و بر ترس خود از مواجهه با متون دشوار، از قرآن و نهج‌البلاغه گرفته تا پیچیده‌ترین مقالات علمی، برای همیشه غلبه می‌کنید.
• در بخش ترجمه به عربی، ما به شما نشان می‌دهیم که قلم‌تان تواناتر از آن چیزی است که می‌پندارید و شما نیز می‌توانید با تسلط بر اصول نگارش فصیح، به این زبان بیافرینید.
• و در مباحث پیشرفته، ما شما را از جایگاه یک «پیرو» به جایگاه یک «پیشرو» ارتقا می‌دهیم؛ کسی که نه تنها ترجمه می‌کند، بلکه قدرت نقد و داوری علمی را نیز دارد و با آگاهی، از فناوری به عنوان یک دستیار قدرتمند، و نه یک رقیب، بهره می‌برد.

این کتاب، حاصل سال‌ها تجربه و مطالعه است که اکنون به صورت یک نقشه راه شفاف و قدرتمند در اختیار شما قرار گرفته است تا مسیر صعب‌العبور را برایتان کوتاه‌تر، لذت‌بخش‌تر و پیمودنی‌تر سازد. این مسیر، مسیری است برای بهترین‌ها. و شما، با انتخاب این راه و این کتاب، نشان داده‌اید که بهترین‌ها را برای خود می‌خواهید.

پس با ایمانی راسخ به توانایی‌های خود، اولین صفحه را ورق بزنید. سفر شما به سوی قله، از همین لحظه آغاز می‌شود.

فهرست مطالب

 مقدمه: در هنر و صناعت ترجمه میان دو اقیانوس زبان. 7

مرحله اول: سرآغاز (Introduction and Roadmap) 9

بخش اول: مبانی نظری و اصول کلی ترجمه (مشترک)

فصل ۱: چیستی، فرآیند و استراتژی‌های ترجمه 13

مبحث ۱: چیستی ترجمه. 13

جمع‌بندی: سنتز سه‌گانه. 14

بررسی تعاریف کلیدی از منظر نظریه‌پردازان. 14

مبحث ۲: فرآیند ترجمه. 16

مبحث ۳: انواع و رویکردهای ترجمه. 21

مبحث ۴: استراتژی‌ها و تکنیک‌های ترجمه. 23

۲. گرته‌برداری (Calque) 24

۳. جابجایی (Transposition) 25

۴. تغییر دیدگاه (Modulation) 27

۵. معادل‌یابی فرهنگی (Cultural Equivalence) 29

۶. شرح و توصیف (Descriptive Translation) 30

۷. جبران (Compensation) 32

آزمون سنجش عمق یادگیری: فصل اول. 35

فصل ۲: چالش‌های ترجمه در سطح ساختار جمله (صرف و نحو) 45

مبحث ۱: ترجمه زمان‌ها و وجوه فعل. 45

معادل‌یابی مضارع (اخباری، التزامی) و مستقبل. 47

ترجمه افعال ربطی (کانَ و أخواتها) و افعال مقاربه (کادَ و أخواتها) 49

مبحث ۲: ترجمه نقش‌های نحوی خاص عربی.. 51

مفعول له (لأجله) و معادل‌یابی آن. 52

حال و معادل‌های آن در فارسی (قید حالت، جمله وصفی و…) 54

تمییز، استثناء، و منادی.. 56

مبحث ۳: ترجمه جملات پیچیده 58

جملات موصولی و ترجمه اسم‌های موصول. 60

آزمون سنجش عمق یادگیری: فصل دوم. 63

فصل ۳: چالش‌های ترجمه در سطح واژگان و بلاغت.. 71

مبحث ۱: هنر دقیق واژه‌گزینی؛ چالش‌های معادل‌یابی واژگانی   71

نقش‌آفرینی با سایه‌روشن‌های معنا: درک تفاوت‌های ظریف میان مترادفات   75

کالبدشکافی یک مثال قرآنی: تفاوت خوف و خشیة. 75

مبحث ۲: گذر از کلمات، ورود به فرهنگ؛ هنر برابریابی برای اصطلاحات و تعابیر فرهنگی   76

اصطلاحات و عبارات رایج (Idioms) 76

استراتژی‌های حرفه‌ای برای ترجمه اصطلاحات.. 77

ضرب‌المثل‌ها و شیوه‌های معادل‌یابی: انتقال حکمت فشرده یک ملت   78

ترجمه صور خیال (علم بیان): نقاشی با کلمات در زبانی دیگر  80

مبحث ۳: جان بخشیدن به کلمات؛ چالش ترجمه ساختارهای بلاغی   83

ترجمه آرایه‌های بدیعی: چالش انتقال موسیقی و هوشمندی کلام  83

ترجمه اسلوب‌های علم معانی: شنیدن آواهای ناگفته و تأکیدهای پنهان  85

آزمون سنجش عمق یادگیری: فصل سوم. 89

بخش دوم: ترجمه از عربی به فارسی (کارگاه عملی)

فصل ۴: کارگاه ترجمه انواع متون عربی؛ از حریری تا خبرگزاری  97

مبحث ۱: هنرآفرینی در ترجمه؛ کار با متون ادبی و کلاسیک… 97

ترجمه شعر کلاسیک عرب: گلاویز شدن با جانِ زبان. 99

ترجمه ادبیات معاصر عرب: بازتاب آینه‌ها و نجواهای امروزی   101

مبحث ۲: ترجمه متون دینی؛ امانت‌داری در آستانه کلام قدسی   104

مبحث ۳: ترجمه متون رسانه‌ای و خبری؛ در خط مقدم تبادل اطلاعات   107

مبحث ۴: ترجمه متون تخصصی و اسناد؛ در کارگاه اندیشه و دقت   109

ترجمه گواهی‌ها، اسناد و قراردادها: دقت مطلق در قلمرو قانون و تعهد  111

تطبیق تاریخ‌ها: همگام‌سازی زمان میان سه تقویم. 113

برای مطالعه بیشتر و تعمیق دانش… 115

آزمون سنجش عمق یادگیری: بخش دوم (فصل ۴) 117

بخش سوم: ترجمه از فارسی به عربی (کارگاه عملی) 137

فصل ۵: کارگاه ترجمه انواع متون فارسی. 137

مبحث ۱: چالش‌ها و استراتژی‌های خاص در ترجمه به عربی   137

ترجمه فرهنگ: چگونه روح نوروز و یلدا را به عربی بازآفرینی کنیم؟  139

مبحث ۲: ساختن خبر به زبان عربی؛ ترجمه متون رسانه‌ای و سیاسی   142

مبحث ۳: هنر مکاتبه؛ ترجمه نامه‌های رسمی و دوستانه به عربی   144

ترجمه بروشورهای فرهنگی و وب‌سایت‌ها: سخن گفتن با مخاطب در فضای عمومی و دیجیتال  149

مبحث ۴: صدایی نو در زبانی دیگر؛ کارگاه ترجمه ادبیات معاصر فارسی   151

ترجمه متون دانشگاهی: انتقال دانش در زبان آکادمیک عربی   153

آزمون سنجش عمق یادگیری: بخش سوم (فصل ۵) 157

بخش چهارم: مباحث تکمیلی و پیشرفته؛ صعود به قله‌های استادی   165

فصل ۶: هنر نقد و ارزیابی ترجمه؛ از خواننده تا داور 165

اصول و معیارهای ارزیابی یک ترجمه خوب.. 165

کالبدشکافی ترجمه: هنر نقد تطبیقی و کشف انتخاب‌ها 167

آسیب‌شناسی ترجمه: شناخت و پیشگیری از خطاهای رایج. 169

آزمون سنجش عمق یادگیری: بخش چهارم (فصل ۶) 173

فصل ۷: فناوری در خدمت ترجمه؛ مترجم در عصر دیجیتال  181

آشنایی با نرم‌افزارهای کمک مترجم (CAT Tools) 181

نقش پیکره‌های زبانی (Corpus) در معادل‌یابی: دسترسی به نبض زنده زبان  183

ترجمه ماشینی (MT): رام کردن غول دیجیتال و بهره‌گیری از آن به عنوان یک دستیار  185

آزمون سنجش عمق یادگیری: بخش چهارم (فصل ۷) 189

آزمون جامع پایانی.. 199

پیوست: واژه‌نامه تخصصی ترجمه‌پژوهی.. 221

فهرست منابع و مآخذ. 225

مقدمه: در هنر و صناعت ترجمه میان دو اقیانوس زبان

ترجمه میان دو حوزه تمدنی شکوهمند فارسی و عربی، نه یک کنش زبانی صرف، که مشارکت در گفت‌وگویی هزارساله است؛ گفت‌وگویی که شاهرگ حیاتیِ تبادل اندیشه، حکمت، هنر و معرفت در بخش بزرگی از تاریخ جهان اسلام بوده است. این دو زبان، که وام‌دار یکدیگر و آمیخته با یکدیگرند، در عین نزدیکی و خویشاوندی ظاهری، از ساختارهای بنیادین، ظرافت‌های سبکی و جهان‌بینی‌های منحصربه‌فردی برخوردارند که کار مترجم را به فعالیتی بسیار پیچیده و پرچالش بدل می‌سازد. شباهت‌های واژگانی، گاه به دامی فریبنده برای مترجم بدل می‌شود و تفاوت‌های نحوی، عمیق‌تر از آن است که با جایگزینی‌های مکانیکی بتوان بر آن فائق آمد.

رسالت این درس‌نامه، فراتر از ارائه مجموعه‌ای از قواعد و تکنیک‌های پراکنده است. این کتاب، یک سفر آموزشی یکپارچه است که می‌کوشد دانشجو، مترجم و پژوهشگر علاقه‌مند را از سطح آشنایی با مبانی نظری، به اوج توانمندی در کارگاه‌های عملی و سپس به جایگاه رفیع نقد و ارزیابی علمی رهنمون شود. رویکرد حاکم بر این مجموعه، بر این باور استوار است که مترجم حرفه‌ای، یک تکنسین زبان نیست، بلکه یک کنشگر فرهنگی و هنرمند معناست که باید با ذهنی تحلیلی، ذوقی سلیم و ابزارهایی مدرن، به مصاف متن برود.

برای نیل به این هدف، ساختار این اثر در چهار بخش اصلی و به هم پیوسته طراحی شده است:

• بخش نخست: مبانی نظری و اصول کلی ترجمه، به عنوان شالوده فکری این مسیر، به چیستی ترجمه، فرایند علمی آن، و استراتژی‌ها و تکنیک‌های بنیادینی می‌پردازد که جعبه ابزار ذهنی هر مترجم را تشکیل می‌دهند. در این بخش، با نظریه‌های کلیدی ترجمه‌پژوهی آشنا شده و الفبای علمی لازم برای تحلیل هر نوع متنی را فرا خواهیم گرفت.
• بخش دوم: کارگاه عملی ترجمه از عربی به فارسی، میدان آزمودن آموخته‌ها در عرصه «دریافت و تفسیر» است. در این بخش، با چالش‌های واقعی ترجمه متون گوناگون، از اوج فصاحت قرآن کریم و نهج‌البلاغه گرفته تا ظرافت‌های شعر کلاسیک و معاصر عرب، و زبان دقیق و پویای متون رسانه‌ای و تخصصی، به صورت عملی درگیر خواهیم شد.
• بخش سوم: کارگاه عملی ترجمه از فارسی به عربی، چالشی دشوارتر، یعنی هنر «آفرینش و نگارش» به زبان مقصد را هدف قرار می‌دهد. در این کارگاه، می‌آموزیم که چگونه مفاهیم، سبک‌ها و ارجاعات فرهنگی جهان فارسی را در کالبد زبانی فصیح و استاندارد عربی بازآفرینی کنیم و از دام «فارسی‌اندیشی» رهایی یابیم.
• بخش چهارم: مباحث تکمیلی و پیشرفته، گامی به سوی قله‌های استادی است. در این بخش، با ابزارهای «نقد و ارزیابی ترجمه»، به یک داور و تحلیل‌گر علمی بدل می‌شویم و سپس با ورود به دنیای «فناوری در خدمت ترجمه»، با نرم‌افزارهای کمک مترجم، پیکره‌های زبانی و نحوه استفاده هوشمندانه از ترجمه ماشینی به عنوان یک دستیار، خود را برای فعالیت در بازار کار مدرن ترجمه مجهز خواهیم کرد.

این کتاب، دعوت‌نامه‌ای است برای تمام اساتید، نویسندگان، مترجمان و دانشجویانی که ترجمه میان این دو زبان را نه یک شغل، که یک رسالت و یک مسئولیت خطیر فرهنگی می‌دانند. امید است که این مجموعه، با رویکرد جامع، کاربردی و انگیزشی خود، چراغی هرچند کوچک در این مسیر پرشکوه بیفروزد و شما را در رسیدن به جایگاهی که در آن، ترجمه به هنری برای ساختن پل‌های تفاهم و تعمیق روابط فرهنگی بدل می‌شود، یاری رساند.