درس نامه جامع دکترای تاریخ ادبیات عربی

درس نامه جامع دکترای تاریخ ادبیات عربی

درس نامه جامع دکترای تاریخ ادبیات عربی
خوانشی نو از تاریخ پرفراز و نشیب ادب عرب
تحلیل موشکافانه‌ی ادبیات عرب از عصر جاهلی تا ادبیات معاصر
منطبق بر سرفصل‌های دانشگاهی و استانداردهای نوین جهانی همراه با تحلیل عمیق منابع کهن و نوین

معرفی درس نامه تاریخ ادبیات پیشرفته

آیا آماده‌اید تا به قلب تپنده یکی از غنی‌ترین سنت‌های ادبی جهان سفر کنید؟

ما برای شما نقشه راهی جامع و شگفت‌انگیز برای تسلط کامل بر تاریخ ادبیات عرب، از عصر جاهلی تا امروز، تهیه کرده‌ایم. این دیگر یک درس‌نامه معمولی نیست؛ بلکه یک سفر اکتشافی هیجان‌انگیز است که شما را با تمام جزئیات، جریان‌ها و شاهکارهای این میراث عظیم آشنا می‌کند.

در این سفر بی‌نظیر، شما:

• با قهرمانان جاهلیت هم‌نشین می‌شوید!

با امرؤالقیس در صحراهای عربستان قدم می‌زنید، با عنتره حماسه و عشق را تجربه می‌کنید، و با صدای خردمندانه زهیر و سخاوت حاتم طائی آشنا می‌شوید. ساختار شکوهمند قصیده و اسرار معلقات را رمزگشایی خواهید کرد.

• شاهد بزرگ‌ترین انقلاب زبانی خواهید بود!

تأثیر معجزه‌آسای قرآن کریم و بلاغت کلام پیامبر (ص) را بر کالبد زبان و ادبیات عرب لمس می‌کنید و می‌بینید که چگونه جهان‌بینی جدیدی متولد شد.

• به قلب نبردهای سیاسی و ادبی عصر اموی می‌روید!

در منازعات شعری جریر و فرزدق داوری می‌کنید و با جریان‌های متعهد شعر شیعی و طغیانگر شعر خوارج همراه می‌شوید.

• بیداری و رنسانس جهان عرب را تجربه می‌کنید!

از شامگاه عصر انحطاط عبور کرده و با پیشگامان روشنگری چون طهطاوی و بستانی، سپیده‌دم نهضت را نظاره می‌کنید. نقش حیاتی چاپ، ترجمه و روزنامه‌نگاری را در خلق دنیایی جدید خواهید دید.

• با غول‌های ادبیات معاصر آشنا می‌شوید!

از رستاخیز شعر کلاسیک با البارودی و شوقی، تا انقلاب رمانتیک جبران خلیل جبران و مکتب آپولو، و سرانجام، تولد شعر نو به دست السیاب و نازک الملائکه را گام به گام دنبال می‌کنید. با جهان حماسی نجیب محفوظ، صدای مقاومت غسان کنفانی و محمود درویش، و زبان عاشقانه نزار قبانی زندگی خواهید کرد.

این مجموعه برای چه کسانی است؟

این درس‌نامه جامع، برای دانشجویان فرهیخته کارشناسی ارشد و دکتری، اساتید و پژوهشگران ادبیات عرب، و تمام علاقه‌مندان جدی که به دنبال درکی عمیق و تحلیلی از این حوزه هستند، طراحی شده است.

این فرصتی است برای آنکه ادبیات عرب را نه مجموعه‌ای از اطلاعات پراکنده، که یک داستان پیوسته و شکوهمند از تحول اندیشه و هنر ببینید.

همین حالا این سفر را با ما آغاز کنید و به بصیرتی نو دست یابید!

دیباچه‌ای بر میراث کلام: بازخوانی تحلیلی تاریخ ادبیات عرب

تاریخ ادبیات، نه شمارشِ صِرفِ نام‌ها و آثار، که بازخوانی حافظه‌ی زنده‌ی یک تمدن است؛ سفری است به ژرفای روح یک فرهنگ که در تپش واژگان شاعران و در عمق اندیشه‌ی نویسندگانش متجلی می‌شود. اثری که پیش روی شماست، یک سالشمار ادبی ساده نیست، بلکه دعوتی است به یک سفر تحلیلی و بصیرت‌آموز در این پهنه‌ی بیکران؛ سفری که از سرچشمه‌های جوشان شعر در عصر جاهلی آغاز می‌شود، از پیچ‌وخم‌های دوران اموی و اوج شکوهمند تمدن در عصر عباسی می‌گذرد، دوره‌های فترت و نوزایی را می‌کاود و سرانجام به چشم‌انداز پیچیده و پویای ادبیات معاصر عرب می‌رسد.

جامعیت این کتاب، تنها در گستره‌ی زمانی آن خلاصه نمی‌شود، بلکه در کمالِ نگاه تحلیلی آن نهفته است. این اثر به خط سیری ساده بسنده نمی‌کند، بلکه با نگاهی موشکافانه به کالبدشکافی تطور ژانرها می‌پردازد؛ از ساختار پایدار قصیده تا تولد و بالندگی نثر فنی، و از پیدایش هنر مقامه نویسی تا ظهور رمان و نمایشنامه در جهان عرب. همگام با این تحول، کتاب شما را با تاریخ نقد ادبی و جریانات فکری هر دوره همراه می‌سازد تا دریابید که هر اثر ادبی، در چه بستری از اندیشه و ذوق هنری آفریده شده و چگونه مورد سنجش قرار گرفته است.

اما نوآوری این اثر سترگ، در نگاه میان‌رشته‌ای و تحلیلی آن است. این کتاب صرفاً روایت نمی‌کند، بلکه تحلیل می‌کند؛ ارتباط عمیق و ناگسستنی میان متن ادبی و زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن را آشکار می‌سازد و به این پرسش بنیادین پاسخ می‌دهد که ادبیات عرب چگونه در هر دوره، آیینه‌ی تمام‌نمای دغدغه‌ها، آرمان‌ها و تضادهای زمانه‌ی خویش بوده است. این رویکرد، به پژوهشگر و دانشجو قدرتی می‌بخشد که فراتر از وقایع، به درک گفتمان‌ها و پارادایم‌های ادبی هر عصر نائل آید.

این مجموعه، بیش از یک مرجع، یک منشور تحلیلی و ابزاری برای اندیشیدن است. با مطالعه‌ی دقیق این اثر، شما نه تنها به دانشی گسترده از چهره‌ها و شاهکارهای ادبیات عرب دست می‌یابید، بلکه به بینشی نقادانه و مهارتی تحلیلی مجهز می‌شوید که برای هر پژوهشگر دوره‌ی تحصیلات تکمیلی ضروری است. این کتاب نگاه شما را دگرگون خواهد کرد و لذت کشف روابط پنهان در پسِ متون را به شما هدیه خواهد داد.

فهرست مطالب

مقدمات و کلیات… 13

آزمون سنجش عمق یادگیری: مقدمات و کلیات تاریخ ادبیات کلاسیک…. 22

سرآغاز: کالبدشکافی قصیده؛ معماری هنری شعر جاهلی… 34

۲.۱. شعر جاهلی: دیوان عرب… 34

۲.۱.۲. مضامین و اغراض اصلی شعر جاهلی… 36

سرآغاز: امیر شاعران جاهلی؛ امرؤالقیس، پیشگام و بنیان‌گذار سنت شعری… 38

۲.۱.۳. چهره‌های شاخص و جریان‌های شعری: اصحاب معلقات… 38

۲.۱.۳. چهره‌های شاخص و جریان‌های شعری: اصحاب معلقات… 40

۲.۱.۳. چهره‌های شاخص و جریان‌های شعری: شعراء الصعالیک….. 50

آزمون سنجش عمق یادگیری: ادبیات عصر جاهلی (شاعران، مضامین و ساختارها) 62

۲.۲. نثر جاهلی… 70

۲.۲.۱. انواع نثر جاهلی: ۱. الخطابة (خطابه) 70

۲.۲.۱. انواع نثر جاهلی: ۳. الحِکَم (کلمات قصار و حکیمانه) 73

۲.۲.۱. انواع نثر جاهلی: ۴. سجع الکُهّان (نثر کاهنان) 75

بدنه اصلی: ادبیات عصر جاهلی… 77

۲.۲. نثر جاهلی… 77

۲.۲.۲. چهره‌های شاخص نثر جاهلی: ۱. قس بن ساعدة الإیادی… 77

۲.۲.۲. چهره‌های شاخص نثر جاهلی: ۲. أکثم بن صیفی… 79

۲.۲.۳. ویژگی‌های فنی و محتوایی نثر جاهلی: ۱. الإیجاز و قِصَر الجمل (ایجاز و کوتاهی جملات) 80

۲.۲.۳. ویژگی‌های فنی و محتوایی نثر جاهلی: ۲. السجع والموازنة (سجع و موازنه) 82

۲.۲.۳. ویژگی‌های فنی و محتوایی نثر جاهلی: ۳. وابستگی به تجارب زیسته و حکمت عملی… 83

آزمون سنجش عمق یادگیری: نثر جاهلی (انواع، چهره‌ها و ویژگی‌ها) 85

آزمون جامع سنجش عمق یادگیری: ادبیات عصر جاهلی… 93

۳.۱. تأثیر شگرف اسلام بر ادبیات… 112

۳.۱.۱. قرآن کریم: انقلاب در زبان و محتوا 114

بررسی تطور نثر قرآن (با ارجاع به الاتقان سیوطی) 116

۳.۱. تأثیر شگرف اسلام بر ادبیات… 118

۳.۱.۳. تحول در مضامین شعر و نثر. 120

آزمون سنجش عمق یادگیری: تأثیر اسلام بر ادبیات… 122

۳.۲. چهره‌ها و جریان‌های ادبی دوره اسلامی و اموی… 130

۳.۲.۱. الشعراء المخضرمون (شاعران دو دوره) 130

تعمیق بحث: قرآن و شعر؛ رابطه تقابل یا تکامل؟. 135

۳.۲.۲. شعر سیاسی: انعکاس تحولات و فرقه‌ها 135

شعر خوارج.. 137

۳.۲.۲. شعر سیاسی: انعکاس تحولات و فرقه‌ها 141

۳. شعر الغزل (عشق‌سرایی) و تحول آن.. 143

۳.۲. سیر تحول انواع ادبی… 147

۳.۲.۴. سیر تحول خطابه. 147

آزمون جامع سنجش عمق یادگیری: ادبیات در صدر اسلام و عصر اموی… 151

شاخه اصلی دوم: ادبیات معاصر (از عصر نهضت تا امروز) 169

۱. زمینه‌های نهضت ادبی معاصر عرب… 169

۱.۱. وضعیت ادبیات در عصر انحطاط (پیش از نهضت) 169

۱.۲. عوامل بیداری و شکل‌گیری نهضت (النهضة): عوامل خارجی… 171

۱.۳. ناصف الیازجی (۱۸۰۰-۱۸۷۱): احیاگر سنت‌های بلاغی… 183

آزمون جامع سنجش عمق یادگیری: زمینه‌های نهضت ادبی معاصر. 184

۲. تحولات و نوآوری‌ها در شعر معاصر. 191

۲.۱. جریان احیا و بازگشت (مدرسة الإحیاء والبعث) – کلاسیک نو. 191

آزمون جامع سنجش عمق یادگیری: مکتب احیا و بازگشت (نئوکلاسیک) 198

۲.۲. جریان رمانتیک و مکاتب آن.. 205

۲.۳. أدب المَهجَر (ادبیات دیاسپورا) 207

۲.۳. شعر نو (الشعر الحر / شعر التفعیلة) 211

چهره‌های برجسته نسل دوم شعر نو. 213

ویژگی‌های شعر نو: تغییر ساختار عروضی از «بحر» به «تفعیله». 215

ویژگی‌های شعر نو: زبان نزدیک به محاوره (لغة الحیاة الیومیة) 220

آزمون جامع سنجش عمق یادگیری: تحولات و نوآوری‌ها در شعر معاصر. 222

۳. تحولات و نوآوری‌ها در نثر معاصر. 229

۳.۱. داستان‌نویسی (القصة): ۱. رمان (الروایة) 229

دوران بلوغ و کمال رمان عربی… 231

جریان‌های رمان‌نویسی معاصر. 233

۳.۲. نمایشنامه‌نویسی (المسرح) 236

۱. زمینه‌های پیدایش و تلاش‌های اولیه. 236

پیشگامان نمایشنامه‌نویسی عربی… 238

چهره برجسته و جریان‌ساز: توفیق الحکیم (مسرح ذهنی و اجتماعی) 239

نمایشنامه‌نویسان معاصر. 241

۳.۳. مقاله‌نویسی و نقد ادبی… 243

آزمون جامع سنجش عمق یادگیری: تحولات و نوآوری‌ها در نثر معاصر. 246

چهره‌های شعر مقاومت…. 255

۴.۲. ادبیات شیعی معاصر. 258

۴.۳. تحولات زبانی و ساختاری… 264

آزمون جامع سنجش عمق یادگیری: جریان‌های فکری-ادبی و تحولات زبانی… 268

آزمون جامع مرور و جمع‌بندی: ادبیات معاصر عرب (از عصر نهضت تا امروز) 275

فرهنگ اصطلاحات تخصصی (مرتب شده بر اساس الفبای فارسی) 292

فرهنگ اصطلاحات تخصصی درس‌نامه. 298

فهرست منابع.. 304

تدوین براساس آخرین سرفصل‌های مصوب دکترای تاریخ ادبیات عربی

 شاخه اصلی اول: ادبیات کلاسیک (از عصر جاهلی تا پایان عصر اموی)

• • ۱. مقدمات و کلیات
    • ۱.۱. تعریف تاریخ ادبیات و روش‌شناسی تحقیق در آن
    • ۱.۲. محیط جغرافیایی، اجتماعی و سیاسی جزیرة العرب
      • ۱.۲.۱. تأثیر محیط بر مضامین ادبی
      • ۱.۲.۲. ساختار قبیله و نقش شاعر در آن
    • ۱.۳. قضیة الانتحال (مسئله اصالت شعر جاهلی)
      • ۱.۳.۱. دلایل شکاکان (طه حسین و…)
      • ۱.۳.۲. پاسخ‌ها و نقدهای وارد بر نظریه انتحال
      • ۱.۳.۳. جایگاه این بحث در تاریخ‌نگاری ادبی
  • ۲. ادبیات عصر جاهلی
    • ۲.۱. شعر جاهلی: دیوان عرب
      • ۲.۱.۱. ساختار و قالب قصیده جاهلی
      • ۲.۱.۲. مضامین و اغراض اصلی شعر جاهلی
      • ۲.۱.۳. چهره‌های شاخص و جریان‌های شعری
        • اصحاب معلقات (امرؤالقیس، طرفه، زهیر، لبید، عمرو بن کلثوم، عنتره، حارث بن حلزه)
        • شعراء الصعالیک (تأبط شراً، الشنفری، عروة بن الورد)
        • سایر شاعران برجسته (النابغة الذبیانی، الأعشى، الخنساء، حاتم الطائی)
    • ۲.۲. نثر جاهلی
      • ۲.۲.۱. انواع نثر جاهلی (خطابه، امثال، حکم، سجع الکهان)
      • ۲.۲.۲. چهره‌های شاخص نثر جاهلی (قس بن ساعدة، أکثم بن صیفی)
      • ۲.۲.۳. ویژگی‌های فنی و محتوایی نثر جاهلی
  • ۳. ادبیات در صدر اسلام و عصر اموی
    • ۳.۱. تأثیر شگرف اسلام بر ادبیات
      • ۳.۱.۱. قرآن کریم: انقلاب در زبان و محتوا
      • ۳.۱.۲. حدیث نبوی و تأثیر آن بر نثر
      • ۳.۱.۳. تحول در مضامین شعر و نثر
    • ۳.۲. چهره‌ها و جریان‌های ادبی
      • ۳.۲.۱. الشعراء المخضرمون (حسان بن ثابت، کعب بن زهیر، لبید و خنساء پس از اسلام)
      • ۳.۲.۲. شعر سیاسی (شعر شیعی، شعر خوارج، شعر زبیری، شعر اموی و فن نقائض)
      • ۳.۲.۳. شعر الغزل و تحول آن (غزل عذری و غزل صریح)
      • ۳.۲.۴. سیر تحول خطابه (در صدر اسلام و عصر اموی)
• شاخه اصلی دوم: ادبیات معاصر (از عصر نهضت تا امروز)
  • ۱. زمینه‌های نهضت ادبی معاصر عرب
    • ۱.۱. وضعیت ادبیات در عصر انحطاط
    • ۱.۲. عوامل بیداری و شکل‌گیری نهضت (النهضة)
      • ۱.۲.۱. عوامل خارجی (حمله ناپلئون، ارتباط با غرب)
      • ۱.۲.۲. عوامل داخلی (چاپ، ترجمه، روزنامه‌نگاری، مدارس نوین، هیئت‌های علمی)
    • ۱.۳. پیشگامان نهضت (الرواد)
      • رفاعة رافع الطهطاوی
      • بطرس البستانی
      • ناصف الیازجی
  • ۲. تحولات و نوآوری‌ها در شعر معاصر
    • ۲.۱. جریان احیا و بازگشت (کلاسیک نو)
      • پیشگام: محمود سامی البارودی
      • چهره‌های برجسته: أحمد شوقی، حافظ إبراهیم، محمد مهدی الجواهری
    • ۲.۲. جریان رمانتیک
      • جماعة أبوللو
      • أدب المَهجَر (الرابطة القلمیة و العصبة الأندلسیة)
    • ۲.۳. شعر نو (الشعر الحر / شعر التفعیلة)
      • پیشگامان: نازک الملائکة، بدر شاکر السیاب
      • چهره‌های برجسته: عبدالوهاب البیاتی، صلاح عبدالصبور، أمل دنقل، نزار قبانی
      • ویژگی‌های فنی: تغییر ساختار عروضی، وحدت ارگانیک، استفاده از اسطوره و نماد، زبان نزدیک به محاوره

• • ۳. تحولات و نوآوری‌ها در نثر معاصر
    • ۳.۱. داستان‌نویسی (القصة)
      • رمان (الروایة): مراحل اولیه (محمد حسین هیکل)، دوران بلوغ (نجیب محفوظ، توفیق الحکیم)، نویسندگان معاصر (غسان کنفانی، عبدالرحمن منیف و…)
      • داستان کوتاه (القصة القصیرة): محمود تیمور، یوسف إدریس، زکریا تامر
    • ۳.۲. نمایشنامه‌نویسی (المسرح)
      • پیشگامان: مارون النقاش، یعقوب صنوع
      • چهره جریان‌ساز: توفیق الحکیم
      • نمایشنامه‌نویسان معاصر: سعدالله ونوس، آلفرد فرج
    • ۳.۳. مقاله‌نویسی و نقد ادبی (طه حسین، العقاد، میخائیل نعیمة، شوقی ضیف، إحسان عباس)
  • ۴. جریان‌های فکری-ادبی مهم
    • ۴.۱. ادبیات مقاومت (أدب المقاومة)
      • چهره‌های شعر: محمود درویش، سمیح القاسم، فدوی طوقان
      • چهره‌های نثر: غسان کنفانی
    • ۴.۲. ادبیات شیعی معاصر (با تأکید بر مضامین عاشورایی و عدالت‌خواهی)
  • ۵. تحولات زبانی و ساختاری
    • ۵.۱. پدیده واژه‌سازی (اشتقاق، نحت، اقتراض، تعریب)
    • ۵.۲. تأثیر زبان رسانه و ترجمه بر ساختار جمله
    • ۵.۳. کاربرد زبان عامیانه در ادبیات داستانی