درس نامه جامع دکترای روش تحقیق در جغرافیا

درس نامه جامع دکترای روش تحقیق در جغرافیا

دانش نامه روش تحقیق در جغرافیا

روش شناسی پژوهش های جغرافیایی

راهنمای جامع روش‌شناسی برای جغرافی‌دانان
از طراحی تحقیق تا تحلیل‌های فضایی و نگارش علمی
منطبق بر سرفصل‌های دانشگاهی و استانداردهای نوین جهانی

پیشگفتار: گامی در آستانه جهان پژوهش

در پهنه بی‌کران دانش، هر پژوهشگر، کاشفی است در جستجوی افق‌های نو. این سفر شگفت‌انگیز که از جرقه‌ای از کنجکاوی در ذهن آغاز می‌شود، مسیری است پرفراز و نشیب که پیمودن موفقیت‌آمیز آن، بیش از هر چیز، نیازمند یک نقشه راه جامع و یک قطب‌نمای مطمئن است. کتابی که پیش روی شماست، با این امید و آرمان تدوین شده است تا آن نقشه راه و این قطب‌نما برای دانش‌پژوهان، محققان و اساتید ارجمند در علم پویا و چندوجهی جغرافیا باشد.

این اثر، فراتر از یک کتاب درسی متعارف، تلاشی است برای خلق یک درس‌نامه مرجع، ماندگار و فراگیر که با نگاهی یکپارچه، تمام ابعاد فرآیند پژوهش را از عمیق‌ترین لایه‌های فلسفی تا عملیاتی‌ترین فنون تحلیلی، در بر گیرد. معماری این کتاب بر پایه چهار ستون اصلی بنا شده است تا خواننده را به صورت گام به گام در این سفر علمی هدایت کند:

در بخش نخست، به شالوده‌های فلسفی و نظری پژوهش پرداخته و با غواصی در ژرفای ‌‌ «‌‌چرایی‌‌»‌‌ علم، سنگ بنای فکری یک پژوهشگر منتقد و خودآگاه را پی‌ریزی می‌کنیم. در بخش دوم، هنر ‌‌ «‌‌معماری پژوهش‌‌»‌‌ را آموخته و نقشه راه اجرایی تحقیق را از لحظه تولد ایده تا طراحی ابزارهای گردآوری داده و استراتژی‌های هوشمندانه نمونه‌گیری، به تفصیل ترسیم می‌نماییم. بخش سوم، به هنر ‌‌ «‌‌آشکارسازی‌‌»‌‌ و رمزگشایی از داده‌ها اختصاص دارد؛ جایی که با تسلط بر فنون تحلیل کمی، کیفی، فضایی و آینده‌پژوهی، اعداد خام و متون پراکنده را به یافته‌هایی معنادار و الگوهایی گویا تبدیل می‌کنیم. و سرانجام، در بخش چهارم، با پرداختن به مهارت‌های تکمیلی نگارش علمی، اخلاق پژوهش و هنر نقد، سفر خود را با تبدیل پژوهش به یک اثر علمی قابل ارائه، معتبر و تأثیرگذار به اوج می‌رسانیم.

در تدوین این مجموعه، تلاش شده است تا با پایبندی کامل به سرفصل‌های مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، نیازی اساسی در نظام آموزشی کشور برآورده شود. با این حال، با نگاهی به فراتر از مرزها، این چارچوب ملی با جدیدترین دستاوردهای علمی، مناظرات روش‌شناختی روز و استانداردهای جهانی غنی‌سازی شده است تا اثری در تراز بین‌المللی خلق گردد. زبان این کتاب، در عین تعهد به دقت و اتقان علمی، می‌کوشد تا زبانی شیوا، رسا و الهام‌بخش باشد؛ زبانی که نه تنها آموزش دهد، بلکه شوق به دانستن و شجاعت به پرسیدن را در جان خواننده بیدار کند.

امید است این اثر که حاصل یک گفتگوی عمیق و خلاقانه بوده است، به مثابه همراهی مطمئن و راهنمایی کارآمد، در تمام مراحل سفر پژوهشی شما، از نخستین گام‌های دانشجویی تا بلندترین قله‌های استادی، در کنارتان باشد و به سهم خود، به اعتلای فرهنگ پژوهش در گستره علوم جغرافیا یاری رساند.

نقشه راه مطالعه: تبدیل دانش به مهارت

این مسیر در سه فاز اصلی طراحی شده است: آماده‌سازی ذهنی، سفر چهار مرحله‌ای در کتاب و راهبردهای استفاده بهینه.

فاز اول: آماده‌سازی و تغییر نگرش (پیش از شروع)

قبل از خواندن اولین کلمه، ذهن خود را برای یک تعامل عمیق آماده کنید.

۱. این کتاب را مانند یک جعبه‌ابزار ببینید، نه یک رمان: شما قرار نیست آن را از ابتدا تا انتها بخوانید و کنار بگذارید. این یک مرجع و همراه همیشگی است که در مراحل مختلف پژوهش، بارها به بخش‌های گوناگون آن باز خواهید گشت.

۲. یک “پروژه ذهنی” تعریف کنید: حتی اگر هنوز موضوع مشخصی ندارید، یک ایده یا علاقه پژوهشی کلی را در ذهن داشته باشید. این پروژه ذهنی، به مثابه کارگاهی خواهد بود که مفاهیم کتاب را بلافاصله در آن به کار می‌برید. این اصل یادگیری از طریق عمل است.

۳. با کتاب گفتگو کنید: همانطور که در پیشگفتار آمده، این کتاب حاصل یک گفتگو است. شما نیز به این گفتگو بپیوندید. در حاشیه کتاب یادداشت بنویسید، سوالات خود را مطرح کنید و با دیدگاه‌های نویسنده موافقت یا مخالفت استدلالی کنید.

فاز دوم: سفر چهار مرحله‌ای یادگیری (همگام با ساختار کتاب)

ساختار چهاربخشی کتاب، یک مسیر یادگیری روان‌شناختی ایده‌آل را ترسیم می‌کند. با این ترتیب پیش بروید:

مرحله ۱: ساختن قطب‌نمای فلسفی (بخش اول: مبانی)

• هدف: درک عمیق “چرایی” پژوهش، پیش از پرداختن به “چگونگی” آن.
• روش مطالعه: این بخش را به آرامی و با تأمل بخوانید. پس از مطالعه هر پارادایم فلسفی، کتاب را ببندید و تلاش کنید تفاوت اصلی آن‌ها را با زبان خودتان برای یک فرد فرضی توضیح دهید. این تکنیک یادگیری فعال است.
• خروجی: در دفترچه پژوهش خود، موضع فلسفی که به جهان‌بینی شما نزدیک‌تر است را مشخص کرده و دلیل آن را بنویسید.

مرحله ۲: معماری پژوهش (بخش دوم: طراحی و اجرا)

• هدف: تبدیل ایده به یک نقشه راه اجرایی و قابل دفاع.
• روش مطالعه: این بخش را مستقیماً با “پروژه ذهنی” خود پیوند دهید. همزمان با خواندن هر فصل، بخش متناظر آن را برای پروژه خود تدوین کنید؛ برای مثال، هنگام مطالعه فصل شالوده‌ریزی، یک بیان مسئله اولیه بنویسید و همزمان با خواندن فصل نمونه‌گیری، یک استراتژی نمونه‌گیری دقیق برای پروژه خود طراحی کنید.
• خروجی: در پایان این مرحله، شما باید یک طرح تحقیق (پروپوزال) اولیه و کارگاهی برای پروژه ذهنی خود داشته باشید.

مرحله ۳: تسلط بر جعبه‌ابزار تحلیل (بخش سوم: فنون تحلیل)

• هدف: آشنایی با ابزارهای رمزگشایی از داده‌ها و انتخاب ابزار مناسب.
• روش مطالعه: تلاش نکنید که تمام فنون را به یکباره بیاموزید. این بخش یک منوی تخصصی است. ابتدا فنون مرتبط با روشی که در مرحله قبل انتخاب کرده‌اید را مطالعه کنید. برای درک بهتر، تلاش کنید مثال‌های ساده‌ای از هر تحلیل را با نرم‌افزارهای مرتبط اجرا کنید. به بخش تحلیل فضایی توجه ویژه داشته باشید؛ چرا که این مزیت رقابتی جغرافیاست.
• خروجی: یک بخش “روش تحلیل داده‌ها”ی دقیق و قابل اجرا برای پروپوزال کارگاهی خود بنویسید.

مرحله ۴: تبدیل پژوهش به اثر (بخش چهارم: نگارش و اخلاق)

• هدف: یادگیری مهارت‌های نهایی برای ارائه یک پژوهش معتبر و تأثیرگذار.
• روش مطالعه: این بخش، حلقه نهایی زنجیره است. با استفاده از ساختار مقاله‌نویسی که در فصل یازدهم توضیح داده شده، یافته‌های فرضی پروژه خود را در قالب یک مقاله ساختارمند طراحی کنید. با استفاده از فصل سیزدهم (هنر نقد علمی)، پروپوزالی که در مرحله دوم نوشتید را خودتان نقد کنید. این تمرین فراشناخت، به شما دیدی انتقادی نسبت به کار خودتان می‌دهد. فصل دوازدهم (اخلاق پژوهش) را نه به عنوان یک الزام، بلکه به مثابه یک منشور حرفه‌ای بخوانید.
• خروجی: درک کامل از چرخه حیات یک پژوهش، از ایده خام تا یک اثر علمی قابل دفاع، منتشر شده و اخلاق‌مدار.

پیشنهادهای ویژه برای استفاده بهینه

• از واژه‌نامه به عنوان ابزار یادگیری استفاده کنید: پیش از شروع هر فصل، واژگان کلیدی آن فصل را از واژه‌نامه جامع انتهای کتاب پیدا کرده و مرور کنید. این کار، ذهن شما را برای دریافت مفاهیم جدید آماده می‌کند.
• مسیر خود را انتخاب کنید:
  • برای دانشجویان و پژوهشگران تازه‌کار: کتاب را یک بار به صورت خطی و با همین نقشه راه مطالعه کنید.
  • برای اساتید و پژوهشگران باتجربه: از کتاب به عنوان یک مرجع ماژولار استفاده کنید. هر زمان که با یک چالش روش‌شناختی خاص روبرو شدید، مستقیماً به فصل مربوطه مراجعه کنید.
• یک گروه مطالعاتی تشکیل دهید: مفاهیم روش تحقیق زمانی بهتر درونی می‌شوند که درباره آن‌ها گفتگو و مباحثه شود. با همکلاسی‌ها یا همکاران خود یک گروه تشکیل داده و هر بار یک فصل از کتاب را با هم تحلیل و نقد کنید.

فهرست مطالب

پیشگفتار: گامی در آستانه جهان پژوهش…. 13

بخش اول: مبانی فلسفی و نظری پژوهش…. 17

فصل ۱: فلسفه علم و ماهیت پژوهش جغرافیایی.. 17

۱-۱. چیستی علم و پژوهش علمی.. 17

۱-۱-۱. تعریف علم: علم به مثابه دانش نظام‌مند و فرآیند تولید آن. 17

۱-۱-۲. اهداف علم: توصیف، تبیین، پیش‌بینی و کنترل پدیده‌ها 18

۱-۱-۳. ویژگی‌های بنیادین پژوهش علمی.. 19

۱-۱-۴. تمایز علم از غیرعلم: معیارها و مرزهای دانش علمی.. 21

۱-۱-۵. جایگاه جغرافیا در نظام علوم. 23

۱-۲-۲. طیف دیدگاه‌های هستی‌شناختی: واقع‌گرایی و برساخت‌گرایی.. 24

۱-۲-۳. هستی‌شناسی در جغرافیای طبیعی.. 26

۱-۲-۴. هستی‌شناسی در جغرافیای انسانی.. 27

۱-۳. مبانی فلسفی پژوهش: معرفت‌شناسی ‌‌(‌‌Epistemology‌‌)‌‌ 28

۱-۳-۱. پرسش بنیادین معرفت‌شناسی.. 28

۱-۳-۲. رابطه میان پژوهشگر و موضوع مورد مطالعه. 30

۱-۳-۳. پارادایم‌های اصلی معرفت‌شناختی در جغرافیا 31

فصل ۲: طبقه‌بندی انواع پژوهش در جغرافیا 43

۲-۱. طبقه‌بندی پژوهش بر اساس هدف… 43

۲-۱-۱. پژوهش بنیادی ‌‌(‌‌Fundamental/Pure‌‌)‌‌ 43

۲-۱-۲. پژوهش کاربردی ‌‌(‌‌Applied‌‌)‌‌ 44

۲-۱-۳. پژوهش توسعه‌ای ‌‌(‌‌Developmental‌‌)‌‌ 45

۲-۲. طبقه‌بندی پژوهش بر اساس رویکرد ‌‌(‌‌Methodology‌‌)‌‌ 46

۲-۲-۱. پژوهش کمی ‌‌(‌‌Quantitative‌‌)‌‌ 46

۲-۲-۲. پژوهش کیفی ‌‌(‌‌Qualitative‌‌)‌‌ 50

۲-۲-۳. پژوهش ترکیبی ‌‌(‌‌Mixed-Methods‌‌)‌‌ 54

بخش دوم: فرآیند طراحی و اجرای پژوهش…. 59

فصل ۳: شالوده‌ریزی پژوهش: از ایده تا تدوین طرح تحقیق ‌‌(‌‌پروپوزال‌‌)‌‌ 59

۳-۱. انتخاب و تعریف مسئله تحقیق.. 59

۳-۱-۱. منابع الهام برای یافتن موضوع. 59

۳-۲. تدوین اهداف، سوالات و فرضیه‌های تحقیق.. 65

۳-۲-۱. تعریف اهداف تحقیق.. 66

۳-۲-۲. طراحی سوالات تحقیق.. 70

۳-۲-۳. صورت‌بندی فرضیه‌ها ‌‌(‌‌ویژه پژوهش‌های کمی‌‌)‌‌ 72

فصل ۴: مبانی نظری و پیشینه تحقیق: گفتگو با دانش موجود. 78

۴-۱. اهداف و اهمیت مرور ادبیات تحقیق.. 78

۴-۲. فرآیند اجرای مرور ادبیات… 79

۴-۲-۱. جستجوی نظام‌مند. 79

۴-۲-۲. مطالعه و خلاصه‌سازی.. 81

۴-۲-۳. تحلیل و ترکیب ‌‌(‌‌Synthesis‌‌)‌‌ 83

۴-۳. ساختار و نگارش بخش پیشینه تحقیق.. 85

۴-۴. تدوین چارچوب نظری یا مفهومی.. 86

فصل ۵: روش‌های گردآوری اطلاعات… 89

۵-۱. مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی.. 89

۵-۱-۲. مزایا 92

۵-۱-۳. محدودیت‌ها 94

فصل ششم: هنر انتخاب: استراتژی‌های نمونه‌گیری در پژوهش جغرافیایی.. 117

بخش سوم: فنون تحلیل داده‌های جغرافیایی.. 143

فصل هفتم: رمزگشایی از اعداد: هنر و علم تحلیل داده‌های کمی.. 143

فصل هشتم: تحلیل فضایی: مزیت رقابتی جغرافیا 168

فصل نهم: تحلیل داده‌های کیفی: کشف معنا و تولید نظریه. 180

فصل دهم: فنون پیشرفته: از تصمیم‌گیری به آینده‌پژوهی.. 194

بخش چهارم: از پژوهش تا اثر: نگارش، انتشار و اخلاق علمی.. 205

فصل یازدهم: هنر نگارش علمی: از پایان‌نامه تا مقاله. 205

آجرچینی استدلال: ساختار پاراگراف منسجم. 206

فصل اول: کلیات تحقیق ‌‌(‌‌نقشه راه پژوهش‌‌)‌‌ 210

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق ‌‌(‌‌گفتگو با دانش موجود‌‌)‌‌ 211

فصل سوم: روش‌شناسی تحقیق ‌‌(‌‌نقشه راه اجرایی‌‌)‌‌ 212

فصل چهارم: تحلیل یافته‌ها ‌‌(‌‌ارائه شواهد‌‌)‌‌ 213

فصل پنجم: معنابخشی به یافته‌ها: هنر بحث و نتیجه‌گیری.. 215

اجزای نهایی: تکمیل ساختار پایان‌نامه. 217

معماری یک مقاله علمی: ساختار IMRAD.. 220

یافتن خانه مناسب برای مقاله: هنر و علم انتخاب مجله. 222

ورود به عرصه نقد: فرآیند ارسال و داوری همتایان. 224

گفتگو با بزرگان: هنر مدیریت منابع و استناددهی.. 226

زبان مشترک علم: آشنایی با شیوه‌نامه‌های استناددهی.. 227

دستیار هوشمند پژوهشگر: کار با نرم‌افزارهای مدیریت منابع. 229

فصل دوازدهم: قطب‌نمای اخلاقی پژوهش…. 232

قانون‌مند کردن مسئولیت: کدهای اخلاقی بین‌المللی و ملی.. 234

انسان به مثابه غایت: اصول کلیدی در پژوهش‌های انسانی.. 235

سپر دفاعی مشارکت‌کننده: اصول محرمانگی و گمنامی.. 237

سوگند پژوهشگر: اصل بنیادین آسیب نرساندن. 239

چتر حمایتی مضاعف: ملاحظات ویژه برای گروه‌های آسیب‌پذیر. 240

صداقت علمی: ستون فقرات پژوهش…. 242

دروازه اخلاق: فرآیند کسب تأییدیه رسمی.. 248

فصل سیزدهم: هنر نقد علمی: کالبدشکافی یک پژوهش…. 251

ارزیابی معماری پژوهش: نقد روش‌شناختی.. 253

واژه‌نامه جامع روش تحقیق در جغرافیا 258

فهرست منابع. 276

بخش اول: مبانی فلسفی و نظری پژوهش

• فصل اول: فلسفه علم و ماهیت پژوهش جغرافیایی
  • ۱-۱. چیستی علم و پژوهش علمی
    • ۱-۱-۱. تعریف علم: علم به مثابه دانش نظام‌مند و فرآیند تولید آن
    • ۱-۱-۲. اهداف علم: توصیف، تبیین، پیش‌بینی و کنترل پدیده‌ها
    • ۱-۱-۳. ویژگی‌های بنیادین پژوهش علمی: نظام‌مندی، کنترل، انباشت‌پذیری، عینیت‌گرایی و ابطال‌پذیری
    • ۱-۱-۴. تمایز علم از غیرعلم: معیارها و مرزهای دانش علمی
    • ۱-۱-۵. جایگاه جغرافیا در نظام علوم: ماهیت دوگانه جغرافیا و نقش آن به عنوان علم پل
  • ۱-۲. مبانی فلسفی پژوهش: هستی‌شناسی ‌‌(‌‌Ontology‌‌)‌‌
    • ۱-۲-۱. پرسش بنیادین هستی‌شناسی: واقعیت چیست؟
    • ۱-۲-۲. طیف دیدگاه‌های هستی‌شناختی: واقع‌گرایی و برساخت‌گرایی
    • ۱-۲-۳. هستی‌شناسی در جغرافیای طبیعی: واقعیت فرآیندهای فیزیکی
    • ۱-۲-۴. هستی‌شناسی در جغرافیای انسانی: واقعیت فضا، مکان و چشم‌انداز
  • ۱-۳. مبانی فلسفی پژوهش: معرفت‌شناسی ‌‌(‌‌Epistemology‌‌)‌‌
    • ۱-۳-۱. پرسش بنیادین معرفت‌شناسی: چگونه می‌توان به شناخت واقعیت نائل شد؟
    • ۱-۳-۲. رابطه میان پژوهشگر و موضوع مورد مطالعه
    • ۱-۳-۳. پارادایم‌های اصلی معرفت‌شناختی در جغرافیا ‌‌(‌‌اثبات‌گرایی، تفسیرگرایی، نظریه انتقادی، پسا‌ساختارگرایی، واقع‌گرایی انتقادی، عمل‌گرایی‌‌)‌‌
• فصل دوم: طبقه‌بندی انواع پژوهش در جغرافیا
  • ۲-۱. طبقه‌بندی پژوهش بر اساس هدف
    • ۲-۱-۱. پژوهش بنیادی ‌‌(‌‌Fundamental‌‌)‌‌
    • ۲-۱-۲. پژوهش کاربردی ‌‌(‌‌Applied‌‌)‌‌
    • ۲-۱-۳. پژوهش توسعه‌ای ‌‌(‌‌Developmental‌‌)‌‌
  • ۲-۲. طبقه‌بندی پژوهش بر اساس رویکرد ‌‌(‌‌Methodology‌‌)‌‌
    • ۲-۲-۱. پژوهش کمی ‌‌(‌‌Quantitative‌‌)‌‌
    • ۲-۲-۲. پژوهش کیفی ‌‌(‌‌Qualitative‌‌)‌‌
    • ۲-۲-۳. پژوهش ترکیبی ‌‌(‌‌Mixed-Methods‌‌)‌‌

 بخش دوم: فرآیند طراحی و اجرای پژوهش

• فصل سوم: شالوده‌ریزی پژوهش: از ایده تا تدوین طرح تحقیق ‌‌(‌‌پروپوزال‌‌)‌‌
  • ۳-۱. انتخاب و تعریف مسئله تحقیق
    • ۳-۱-۱. منابع الهام برای یافتن موضوع
    • ۳-۱-۲. شناسایی شکاف پژوهشی ‌‌(‌‌Research Gap‌‌)‌‌
    • ۳-۱-۳. صورت‌بندی ‌‌ «‌‌بیان مسئله‌‌»‌‌
    • ۳-۱-۴. ارزیابی عملی بودن تحقیق ‌‌(‌‌Feasibility‌‌)‌‌
  • ۳-۲. تدوین اهداف، سوالات و فرضیه‌های تحقیق
    • ۳-۲-۱. تعریف اهداف تحقیق ‌‌(‌‌کلی و ویژه‌‌)‌‌
    • ۳-۲-۲. طراحی سوالات تحقیق ‌‌(‌‌توصیفی، رابطه‌ای، علّی‌‌)‌‌
    • ۳-۲-۳. صورت‌بندی فرضیه‌ها ‌‌(‌‌ویژه پژوهش‌های کمی‌‌)‌‌
• فصل چهارم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق: گفتگو با دانش موجود
  • ۴-۱. اهداف و اهمیت مرور ادبیات تحقیق
  • ۴-۲. فرآیند اجرای مرور ادبیات
    • ۴-۲-۱. جستجوی نظام‌مند
    • ۴-۲-۲. مطالعه و خلاصه‌سازی
    • ۴-۲-۳. تحلیل و ترکیب ‌‌(‌‌Synthesis‌‌)‌‌
  • ۴-۳. ساختار و نگارش بخش پیشینه تحقیق
  • ۴-۴. تدوین چارچوب نظری یا مفهومی
• فصل پنجم: روش‌های گردآوری اطلاعات
  • ۵-۱. مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی
    • ۵-۱-۱. انواع اسناد ‌‌(‌‌اولیه و ثانویه، رسمی و شخصی‌‌)‌‌
    • ۵-۱-۲. مزایای پژوهش اسنادی
    • ۵-۱-۳. محدودیت‌های پژوهش اسنادی
  • ۵-۲. مشاهده ‌‌(‌‌Observation‌‌)‌‌
    • ۵-۲-۱. طیف مشارکت پژوهشگر ‌‌(‌‌مشارکتی و غیرمشارکتی‌‌)‌‌
    • ۵-۲-۲. انواع ساختار مشاهده ‌‌(‌‌ساختارمند و بدون ساختار‌‌)‌‌
    • ۵-۲-۳. فرآیند اجرای مشاهده
  • ۵-۳. مصاحبه ‌‌(‌‌Interview‌‌)‌‌
    • ۵-۳-۱. انواع مصاحبه ‌‌(‌‌ساختارمند، نیمه‌ساختارمند، عمیق، گروه کانونی‌‌)‌‌
    • ۵-۳-۲. هنر طرح سوال
  • ۵-۴. پرسشنامه ‌‌(‌‌Questionnaire‌‌)‌‌ و پیمایش ‌‌(‌‌Survey‌‌)‌‌
    • ۵-۴-۱. اصول طراحی سوالات پرسشنامه
    • ۵-۴-۲. انواع سوالات ‌‌(‌‌بسته‌پاسخ و بازپاسخ‌‌)‌‌
    • ۵-۴-۳. روش‌های اجرای پیمایش
• فصل ششم: استراتژی‌های نمونه‌گیری ‌‌(‌‌Sampling‌‌)‌‌
  • ۶-۱. مبانی و مفاهیم کلیدی
    • ۶-۱-۱. ضرورت نمونه‌گیری
    • ۶-۱-۲. تعاریف اصلی ‌‌(‌‌جامعه، چارچوب، نمونه، واحد تحلیل‌‌)‌‌
    • ۶-۱-۳. انواع خطا ‌‌(‌‌نمونه‌گیری و غیرنمونه‌گیری‌‌)‌‌
  • ۶-۲. روش‌های نمونه‌گیری احتمالی ‌‌(‌‌ویژه پژوهش‌های کمی‌‌)‌‌
    • ۶-۲-۱. تصادفی ساده
    • ۶-۲-۲. نظام‌مند ‌‌(‌‌سیستماتیک‌‌)‌‌
    • ۶-۲-۳. طبقه‌بندی‌شده
    • ۶-۲-۴. خوشه‌ای
  • ۶-۳. روش‌های نمونه‌گیری غیراحتمالی ‌‌(‌‌ویژه پژوهش‌های کیفی‌‌)‌‌
    • ۶-۳-۱. در دسترس
    • ۶-۳-۲. هدفمند
    • ۶-۳-۳. سهمیه‌ای
    • ۶-۳-۴. گلوله‌برفی
  • ۶-۴. تعیین حجم نمونه
    • ۶-۴-۱. در پژوهش کمی
    • ۶-۴-۲. در پژوهش کیفی

بخش سوم: فنون تحلیل داده‌های جغرافیایی

• فصل هفتم: تحلیل داده‌های کمی: از توصیف تا استنباط
  • ۷-۱. آماده‌سازی داده‌ها برای تحلیل
    • ۷-۱-۱. پاک‌سازی و غربالگری داده‌ها
    • ۷-۱-۲. مدیریت داده‌های گمشده
    • ۷-۱-۳. تبدیل داده‌ها
  • ۷-۲. آمار توصیفی: ترسیم سیمای داده‌ها
    • ۷-۲-۱. شاخص‌های گرایش به مرکز ‌‌(‌‌میانگین، میانه، نما‌‌)‌‌
    • ۷-۲-۲. شاخص‌های پراکندگی ‌‌(‌‌دامنه، انحراف معیار‌‌)‌‌
    • ۷-۲-۳. بصری‌سازی داده‌ها
  • ۷-۳. آمار استنباطی: منطق آزمون فرضیه
    • ۷-۳-۱. مقایسه میانگین‌ها ‌‌(‌‌آزمون t، ANOVA‌‌)‌‌
    • ۷-۳-۲. بررسی روابط ‌‌(‌‌همبستگی، رگرسیون‌‌)‌‌
    • ۷-۳-۳. تحلیل داده‌های اسمی ‌‌(‌‌کای-اسکوئر‌‌)‌‌
• فصل هشتم: تحلیل فضایی: مزیت رقابتی جغرافیا
  • ۸-۱. مبانی داده‌های مکانی و GIS
    • ۸-۱-۱. انواع داده‌های مکانی ‌‌(‌‌بُرداری و رستری‌‌)‌‌
    • ۸-۱-۲. محیط GIS ‌‌(‌‌لایه‌ها، جداول توصیفی، سیستم‌های مختصات‌‌)‌‌
  • ۸-۲. فنون بنیادین تحلیل فضایی
    • ۸-۲-۱. پرس‌وجو و اندازه‌گیری مکانی ‌‌(‌‌حریم‌زنی، همپوشانی‌‌)‌‌
    • ۸-۲-۲. تحلیل الگوهای فضایی ‌‌(‌‌الگوی نقاط، خودهمبستگی فضایی‌‌)‌‌
    • ۸-۲-۳. تحلیل سطح و درون‌یابی ‌‌(‌‌Interpolation‌‌)‌‌
• فصل نهم: تحلیل داده‌های کیفی: کشف معنا و تولید نظریه
  • ۹-۱. فرآیند مدیریت و کدگذاری داده‌های کیفی
    • ۹-۱-۱. پیاده‌سازی مصاحبه‌ها
    • ۹-۱-۲. فرآیند کدگذاری ‌‌(‌‌باز، محوری، گزینشی‌‌)‌‌
  • ۹-۲. رویکردهای اصلی تحلیل کیفی
    • ۹-۲-۱. تحلیل مضمون ‌‌(‌‌Thematic Analysis‌‌)‌‌
    • ۹-۲-۲. تحلیل محتوا ‌‌(‌‌Content Analysis‌‌)‌‌
    • ۹-۲-۳. تحلیل گفتمان ‌‌(‌‌Discourse Analysis‌‌)‌‌
    • ۹-۲-۴. نظریه داده‌بنیاد ‌‌(‌‌Grounded Theory‌‌)‌‌
• فصل دهم: فنون پیشرفته: تصمیم‌گیری و آینده‌پژوهی
  • ۱۰-۱. تحلیل تصمیم‌گیری چندشاخصه ‌‌(‌‌MCDM‌‌)‌‌
    • ۱۰-۱-۱. منطق MCDM
    • ۱۰-۱-۲. معرفی روش‌های کلیدی ‌‌(‌‌AHP و TOPSIS‌‌)‌‌
    • ۱۰-۱-۳. کاربرد در جغرافیا
  • ۱۰-۲. مبانی و روش‌های آینده‌پژوهی
    • ۱۰-۲-۱. مفاهیم بنیادین ‌‌(‌‌پیش‌بینی در برابر آینده‌پژوهی‌‌)‌‌
    • ۱۰-۲-۲. شناسایی نیروهای پیشران ‌‌(‌‌تحلیل ساختاری میک‌مک‌‌)‌‌
    • ۱۰-۲-۳. هنر سناریونویسی

 بخش چهارم: مهارت‌های تکمیلی، انتشار و اخلاق پژوهش

• فصل یازدهم: هنر نگارش علمی: از پایان‌نامه تا مقاله
  • ۱۱-۱. اصول بنیادین نگارش علمی
    • ۱۱-۱-۱. زبان علمی
    • ۱۱-۱-۲. ساختار پاراگراف
    • ۱۱-۱-۳. انسجام و پیوستگی متن
  • ۱۱-۲. معماری پایان‌نامه و رساله
    • ۱۱-۲-۱. فصل اول: کلیات تحقیق
    • ۱۱-۲-۲. فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق
    • ۱۱-۲-۳. فصل سوم: روش‌شناسی تحقیق
    • ۱۱-۲-۴. فصل چهارم: تحلیل یافته‌ها
    • ۱۱-۲-۵. فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری
    • ۱۱-۲-۶. اجزای تکمیلی
  • ۱۱-۳. هنر مقاله‌نویسی برای مجلات معتبر
    • ۱۱-۳-۱. تفاوت‌های ساختاری میان پایان‌نامه و مقاله
    • ۱۱-۳-۲. ساختار استاندارد مقاله ‌‌(‌‌IMRAD‌‌)‌‌
    • ۱۱-۳-۳. انتخاب مجله مناسب
    • ۱۱-۳-۴. فرآیند ارسال و داوری همتایان
  • ۱۱-۴. مدیریت منابع و استناددهی
    • ۱۱-۴-۱. منطق استناددهی
    • ۱۱-۴-۲. معرفی شیوه‌نامه‌های اصلی
    • ۱۱-۴-۳. استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت منابع
• فصل دوازدهم: قطب‌نمای اخلاقی پژوهش
  • ۱۲-۱. فلسفه و اهمیت اخلاق در پژوهش
    • ۱۲-۱-۱. مسئولیت پژوهشگر
    • ۱۲-۱-۲. کدهای اخلاقی بین‌المللی و ملی
  • ۱۲-۲. اصول کلیدی در پژوهش‌های انسانی
    • ۱۲-۲-۱. رضایت آگاهانه
    • ۱۲-۲-۲. محرمانگی و گمنامی
    • ۱۲-۲-۳. اصل آسیب نرساندن
    • ۱۲-۲-۴. ملاحظات ویژه برای گروه‌های آسیب‌پذیر

• • ۱۲-۳. صداقت و درستی در فرآیند علمی
    • ۱۲-۳-۱. پیشگیری از سرقت علمی
    • ۱۲-۳-۲. پیشگیری از داده‌سازی و تحریف داده‌ها
    • ۱۲-۳-۳. مالکیت داده‌ها و نویسندگی مشترک
  • ۱۲-۴. فرآیند کسب تأییدیه اخلاقی
    • ۱۲-۴-۱. نقش و کارکرد کمیته‌های اخلاق
    • ۱۲-۴-۲. نحوه تدوین و ارائه درخواست
• فصل سیزدهم: هنر نقد پژوهش
  • ۱۳-۱. منطق و اهمیت نقد علمی
    • ۱۳-۱-۱. نقد به مثابه ابزار پیشرفت علم
    • ۱۳-۱-۲. تفاوت میان نقد سازنده و تخریب
  • ۱۳-۲. چارچوب نظام‌مند ارزیابی و نقد یک پژوهش
    • ۱۳-۲-۱. ارزیابی مسئله و مبانی نظری
    • ۱۳-۲-۲. ارزیابی روش‌شناسی
    • ۱۳-۲-۳. ارزیابی تحلیل و یافته‌ها
    • ۱۳-۲-۴. ارزیابی بحث و نتیجه‌گیری

فهرست منابع

بخش اول: منابع کلیدی فارسی

این بخش شامل منابعی است که به صورت مستقیم در سرفصل‌های رسمی وزارت علوم ذکر شده‌اند یا به عنوان متون پایه و پرکاربرد در دانشگاه‌های ایران شناخته می‌شوند.

• آثار عمومی و بنیادین در روش تحقیق:
  • حافظ‌نیا، محمدرضا ‌‌(‌‌۱۳۹۷‌‌)‌‌. مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران: انتشارات سمت.
  • بلیکی، نورمن ‌‌(‌‌۱۳۹۵‌‌)‌‌. طراحی پژوهش‌های اجتماعی. ترجمه حسن چاوشیان. تهران: نشر نی.
  • کرسول، جان دبلیو ‌‌(‌‌۱۳۹۴‌‌)‌‌. طراحی پژوهش: رویکردهای کمی، کیفی و روش‌های ترکیبی. ترجمه مجید خورشیدی و فخرالدین سلطانی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی.
  • سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه ‌‌(‌‌۱۳۹۱‌‌)‌‌. روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: انتشارات آگه.
• آثار تخصصی در روش‌های کیفی و ترکیبی:
  • ایان، هی ‌‌(‌‌۱۳۸۸‌‌)‌‌. روش‌های تحقیق کیفی در جغرافیای انسانی. ترجمه احمد پوراحمد و محمد اسکندری نوده. تهران: انتشارات سمت.
  • کرسول، جان و پلانو کلارک، ویکی ‌‌(‌‌۱۳۹۰‌‌)‌‌. روش‌های پژوهش ترکیبی. ترجمه علیرضا کیامنش و جاوید سرایی. تهران: انتشارات آییژ.
  • محمدپور، احمد ‌‌(‌‌۱۳۹۶‌‌)‌‌. روش تحقیق کیفی معاصر در علوم انسانی. تهران: انتشارات ققنوس.
  • شریف‌زادگان، محمد حسین و ندایی طوسی، سحر ‌‌(‌‌۱۳۹۴‌‌)‌‌. روش‌های پژوهش کیفی در برنامه‌ریزی توسعه با تاکید بر برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
• آثار تخصصی در آینده‌پژوهی و برنامه‌ریزی:
  • زیاری، کرامت‌الله؛ ربانی، طاها؛ ساعد موچشی، رامین ‌‌(‌‌۱۳۹۵‌‌)‌‌. آینده‌پژوهی: پارادایمی نوین در برنامه‌ریزی با تاکید بر برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  • رهنما، محمد رحیم؛ معروفی، ایوب ‌‌(‌‌۱۳۹۴‌‌)‌‌. سناریونگاری در مطالعات شهری و منطقه‌ای ‌‌(‌‌مفاهیم، روش‌ها و تجارب‌‌)‌‌. مشهد: مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.
  • وانگ، ژینهوا و هاف رینر ووم ‌‌(‌‌۱۳۹۳‌‌)‌‌. روش‌های تحقیق در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای. ترجمه ژیلا سجادی و احمد پوراحمد. تهران: دانش نگار.

بخش دوم: منابع کلیدی بین‌المللی ‌‌(‌‌به زبان اصلی‌‌)‌‌

این بخش شامل مجموعه‌ای از تأثیرگذارترین و معتبرترین آثار جهانی در حوزه روش تحقیق در جغرافیا و علوم اجتماعی است که برای غنابخشی به محتوا و همگام شدن با استانداردهای روز دنیا، مطالعه آن‌ها ضروری است.

• کتاب‌های جامع و راهنما در جغرافیا:
• Clifford, N., Cope, M., Gillespie, T., & French, S. ‌‌(‌‌Eds.‌‌)‌‌. ‌‌(‌‌2016‌‌)‌‌. Key Methods in Geography. Sage.
• Gomez, B., & Jones, J. P. ‌‌(‌‌Eds.‌‌)‌‌. ‌‌(‌‌2010‌‌)‌‌. Research Methods in Geography: A Critical Introduction. Wiley-Blackwell.
• Montello, D. R., & Sutton, P. C. ‌‌(‌‌2012‌‌)‌‌. An Introduction to Scientific Research Methods in Geography and Environmental Studies. Sage.
• Flowerdew, R., & Martin, D. ‌‌(‌‌Eds.‌‌)‌‌. ‌‌(‌‌2005‌‌)‌‌. Methods in Human Geography: A Guide for Students Doing a Research Project. Pearson.
• Silva, E. A., Healey, P., Harris, N., & Van den Broeck, P. ‌‌(‌‌Eds.‌‌)‌‌. ‌‌(‌‌2014‌‌)‌‌. The Routledge Handbook of Planning Research Methods. Routledge.
• مبانی فلسفی و طراحی پژوهش:
• Creswell, J. W., & Creswell, J. D. ‌‌(‌‌2017‌‌)‌‌. Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches. Sage publications.
• Blaikie, N., & Priest, J. ‌‌(‌‌2019‌‌)‌‌. Designing Social Research: The Logic of Anticipation. Polity Press.
• Sayer, A. ‌‌(‌‌2010‌‌)‌‌. Method in Social Science: A Realist Approach. Routledge.
• روش‌های کیفی:
• Silverman, D. ‌‌(‌‌Ed.‌‌)‌‌. ‌‌(‌‌2016‌‌)‌‌. Qualitative Research. Sage.
• Flick, U. ‌‌(‌‌2018‌‌)‌‌. An Introduction to Qualitative Research. Sage.
• Charmaz, K. ‌‌(‌‌2014‌‌)‌‌. Constructing Grounded Theory. Sage.
• روش‌های کمی و تحلیل فضایی:
• Fotheringham, A. S., Brunsdon, C., & Charlton, M. ‌‌(‌‌2000‌‌)‌‌. Quantitative Geography: Perspectives on Spatial Data Analysis. Sage.
• Rogerson, P. A. ‌‌(‌‌2019‌‌)‌‌. Statistical Methods for Geography: A Student’s Guide. Sage.
• O’Sullivan, D., & Unwin, D. J. ‌‌(‌‌2010‌‌)‌‌. Geographic Information Analysis. John Wiley & Sons.
• روش‌های ترکیبی:
• Tashakkori, A., & Teddlie, C. ‌‌(‌‌Eds.‌‌)‌‌. ‌‌(‌‌2010‌‌)‌‌. The Sage Handbook of Mixed Methods in Social & Behavioral Research. Sage.
• آینده‌پژوهی و سناریونویسی:
• Bell, W. ‌‌(‌‌2003‌‌)‌‌. Foundations of Futures Studies: Human Science for a New Era. Transaction Publishers.
• Goodspeed, R. ‌‌(‌‌2020‌‌)‌‌. Scenario Planning for Cities and Regions: Managing and Envisioning Uncertain Futures. Lincoln Institute of Land Policy.